Urbanizasiya kəndlərimizdə demoqrafik vəziyyəti dəyişir, bu ciddi təhdidlər yaradır
Bütün dünyada kəndlərlə bağlı vəziyyətin ümumi təhlili göstərir ki, demoqrafik durum məhz bu yaşayış məntəələrinə getdikcə daha çox təsir edir. Bir vaxtlar kənd təsərrüfatının, ənənələrin təməl daşı olan bir çox kəndlər indi azalan əhali, qocalan sakinlər, sosial və iqtisadi canlılığın tədricən aşınması ilə üzləşir.
Bu tendensiya ləng getsə də, milli iqtisadiyyatlar, mədəni irs və regional sabitlik üçün əhəmiyyətli təsirlərə malikdir. Təəssüf ki, problem Azərbaycandan da yan keçmir.
Kənd həyatı, xüsusilə gənc nəsillər üçün daha az cəlbedici görünür
Aparılan hesablamalardan belə məlum olur ki, Azərbaycanda 4244 kənd var. Amma onları boşalması prosesi gedir və bu hal getdikcə daha çox sayda kəndi əhatə edir. Dünyada olduğu kimi Azərbaycanda da kəndlərdə demoqrafik dəyişiklik əsasən urbanizasiya ilə bağlıdır. Gənclər şəhərlərdə daha yaxşı təhsil, iş və həyat tərzi imkanları axtarmaq üçün getdikcə daha çox kənd yerlərini tərk edirlər. Şəhər mərkəzləri genişləndikcə və daha gəlirli, müasir perspektivlər təqdim etdikcə, kənd həyatı xüsusilə gənc nəsillər üçün daha az cəlbedici görünür.
Kənddən şəhərə bu miqrasiya inkişaf etməkdə olan və orta gəlirli ölkələrdə xüsusilə qabarıq hal alır, lakin hətta Yaponiya, Almaniya və İtaliya kimi inkişaf etmiş iqtisadiyyatlar da oxşar nümunələri yaşayırlar. Şərqi Avropanın bəzi yerlərində bütün kəndlər demək olar ki, kimsəsizdir, yalnız yaşlı sakinlər qalır. Bu təhlükə Azərbaycanda da öz işartlılarını göstərir. İndiki durumda Azərbaycan hökuməti Bakının 2040-cı il Baş Planında demoqrafik vəziyyətlə bağlı göstərir ki, əhalinin sayı 15 il sonra paytaxtda 3,17 milyon nəfər olacaq. Ancaq qeyri-rəsmi məlumatlara görə, həmin sayda əhali indi Bakıda yaşayır. İran prezidenti Məsud Pezeşkianın Şəhidlər xiyabanını ziyarət etdikdən sonra Bakı Şəhər İcra Hakimiyyətinin başçısı Eldar Əzizovla söhbəti də bunun təsdiqi oldu. Xatırladaq ki, həmin vaxt Eldar Əzizov qonağa paytaxt barədə məlumat verib. Bakının ən hündür nöqtəsindən paytaxtın mənzərəsini seyr edən ali qonağa Eldar Əzizov şəhərdə görülən abadlıq-quruculuq işləri barədə məlumat verilib. İran Prezidenti Bakıda nə qədər əhalinin yaşadığını soruşub. Bakı meri Pezeşkiana paytaxtda qeyri-rəsmi 3,5 milyon əhalinin olduğunu bildirib. Bu isə hətta İran prezidentinin də təəccübünə səbəb olub. Bütün bunlar Bakının tıxac, infrastruktur və digər müstəvidə üzləşdiyi problemlərin əsas səbəblərindən biridir. Aparılan hesablamalardan o da bəlli olur ki, ölkəmizin 63 rayonun yalnız 29-da əhali 100 min nəfərdən çoxdur. Yəni, rayonların cəmi 46 %-nin 100 min nəfərdən çox əhalisi var. 18 bölgədə 50 min – 100 min arası əhali yaşayır. 4 244 kəndin yalnız 92-də əhali sayı 5 000-dən çoxdur. 214 kəndin əhalisi isə 50 nəfərdən azdır. Təəssüf ki, bu müstəvidə vəziyyət pisləşməkdə davam edir. Gənclər getdikcə kənd yerlərində qeyri-mütənasib sayda yaşlı sakinlər qalır. Kəndlərdə doğum nisbətləri də kəskin şəkildə azalıb və bu problemi daha da artırır. Bir çox yerlərdə hətta şagirdlərin olmaması səbəbindən məktəblər bağlanır, yerli müəssisələr müştərilərin olmaması səbəbindən bağlanır. Bu demoqrafik balanssızlıq xoşagəlməz dövriyyə yaradır. Fermalarda işləmək, bizneslə məşğul olmaq və ya ictimai həyatda iştirak etmək üçün gənclərin az olması kənd iqtisadiyyatı zəifləyir. İqtisadi imkanlar azaldıqca kəndlərdən daha çox insan gedir.
Kəndlərin tənəzzülü milli kimliyə və mədəni müxtəlifliyə də təsir edir
Məsələnin həlli üçün müxtəlif yanaşmalar mövcuddur. Məsələn, Milli Məclisin növbədənkənar sessiyasında deputat Zahid Oruc bildirib ki, Azərbaycanda sərhədyanı kəndlərə “Böyük qayıdış”ı təmin etmək üçün elektrik və qaz tariflərini 3 dəfə azaltmaq lazımdır. Onun sözlərinə görə, 2023-cü ildə ölkə əhalisi 3,9 milyard kubmetr, Bakının əhalisi isə 1,4 milyard kubmetr qaz istehlak edib. Yəni, ölkə üzrə təbii qaz istehlakının 36 %-i paytaxtın payına düşür: “Bundan başqa, il ərzində əhali ümumilikdə 6,6 milyard kv/saat, Bakı əhalisi isə 2,8 milyard kv/saat elektrik enerjisi istehlak edib. Yəni, ölkə üzrə elektrik enerjisi istehlakının 42 %-i paytaxtın payına düşür. Halbuki, Bakıda rəsmi qeydiyyatda olan əhali ölkə əhalisinin 23 %-dən azdır. Biz təklif edirik ki, əhalinin paytaxta axının qarşısı almaq, kəndlərə böyük qayıdışı təmin etmək üçün bütün sərhədyanı ərazilərdə elektrik və qaz tariflərini 3 dəfə azaldaq”. Bundan başqa, onun sözlərinə görə, Gədəbəy, Kürdəmir və Bakıda orta illik temperatur fərqli olduğu üçün 7 ay soyuq şəraitdə yaşayan əhali diferensial tarifləri tətbiq etməyin əsası var: “Onun hər hansı büdcə itkisi olmayacaq, əksinə, əhalinin geridönüşü artdıqca, sıxlığın yaratdığı problemlər - mənzil, əmək və yollar, körpülər, keçidlərə qoyulan səraməyələri bölgələrə yönəltmək mümkün olacaq. Tarif siyasəti ilə yanaşı, maaşlar və iş yerlərinin bölgələrdə açılmasına yönələn güzəştlər siyasəti ilə biz daxili miqrasiyanın yalnız bir istiqamətdə getməsinin qarşısı ala bilərik”. Azərbaycanda da hökumət nəzərə almalıdır ki, kəndlərin əhalisinin sayının azalmasının iqtisadi təsiri əhəmiyyətlidir. Əsasən kənd əməyinə arxalanan kənd təsərrüfatı işçi çatışmazlığından əziyyət çəkir. Ənənəvi biliklər və əkinçilik təcrübələri gənc nəsillər onları öyrənmək və tətbiq etmək üçün artıq ətrafda olmadıqda itirilir. Tələb və sahibkarlıq üçün canlı əhalidən asılı olan yerli iqtisadiyyatlar durğunlaşır. Sosial cəhətdən kəndlərin tənəzzülü milli kimliyə və mədəni müxtəlifliyə təsir edir. Kəndlər çox vaxt ölkənin irsinə töhfə verən unikal dilləri, sənətkarlıqları, festivalları və həyat tərzini qoruyur. Bu icmalar kiçildikcə və ya yox olduqca, onların adət-ənənələri də azalır. İnfrastruktur sərmayələri, kənd yerlərinin inkişafı proqramları və gənc ailələrin kəndlərdə qalması və ya qayıtması üçün maliyyə stimulları mühümdür. Kənd yerlərinin tənəzzülünün qarşısını aımaq mümkündr, lakin bu, hərtərəfli və davamlı səylər tələb edir. İnfrastruktura, xüsusən də rəqəmsal infrastruktura sərmayə qoyuluşu kənd sahibkarlığı və uzaqdan işləmək üçün yeni yollar aça bilər. Həyat keyfiyyətini təmin etmək üçün təhsil və səhiyyə xidmətləri yaxşılaşdırılmalıdır. Yerli kənd təsərrüfatını müasir texnika və daha yaxşı bazara çıxışla dəstəkləmək də kəndlərin iqtisadiyyatını canlandıra bilər. Reallıq isə budur ki, kəndlərin üzləşdiyi demoqrafik böhran təkcə kənd sakinlərinə aid deyil, mürəkkəb və aktual məsələdir. O, ərzaq təhlükəsizliyinə, mədəni irsə, iqtisadi dayanıqlığa və sosial bərabərliyə təsir edir. Əgər bunlar nəzərə alınmasa, kənd həyatının davam edən tənəzzülü bütövlükdə cəmiyyət üçün ciddi nəticələrə səbəb ola bilər. İndi kəndlərin 2 çiçəklənməsini təmin etmək üçün əhatəli və uzunmüddətli fəaliyyətin vaxtıdır.
Nahid SALAYEV
Yazı Azərbaycan Respublikasının Medianın İnkişafı Agentliyinin maliyyə dəstəyilə çap olunur.
