Rizvan Qarabağlı: “Bu işdə Mədəniyyət Nazirliyi ilə yanaşı, yerli icra hakimiyyəti orqanları, bələdiyyələr də məsuliyyət daşıyırlar”
Son zamanlar Azərbaycan Respublikasının Prezidenti cənab İlham Əliyevin kadr islahatları, hüquq-mühafizə orqanları tərəfindən həyata keçirilən antikorrupsiya tədbirləri cəmiyyətdə birmənalı olaraq dəstəklənir.
Alimlərin, ziyalıların xüsusilə alqışladıqları əsas hadisə isə, əlbəttə, Mədəniyyət Nazirliyindəki bəzi məmurların qanunazidd fəaliyyətlərinə son qoyulmasıdır. Bu nazirlik çoxşaxəli fəaliyyət istiqamətlərinə malikdir və burada həyata keçirilən antikorrupsiya tədbirləri barədə istər hüquq-mühafizə qurumlarının, istərsə də mətbuat orqanlarının şərhlərində bir çox sahədəki qanunsuzluqlardan bəhs edilib.
Qarayevin və onun sadiq kadrı Sultanovun yarıtmaz əməlləri nəticəsində bir sıra arxeoloji abidələr yer üzündən silinib.
Hamının görə bildiyi memarlıq abidələrindən fərqli olaraq, arxeoloji abidələri çox halda yalnız mütəxəssislər müəyyən edə bilirlər. Buna görə də çox zaman adi torpaq təpə kimi görünən, əslində isə qədim tariximizə aid yüz illərin, min illərin informasiyasını özündə saxlayan arxeoloji abidələr daha çox dağıntılara məruz qalır. Bu dağıntı prosesləri xüsusilə də son 15-20 ildə ölkəmizdə gedən iqtisadi inkişafla bağlı olaraq irimiqyaslı tikinti, təsərrüfat işləri, torpaqların paylanması nəticəsində yeni ərazilərə müdaxilələr səbəbindən daha da sürətlənib. Eyni zamanda, təbii proseslər və “qızıl axtaranlar”ın əməlləri nəticəsində də bir sıra arxeoloji abidələr məhv edilib.
Əslində, abidələrin dağılmasının yalnız bir səbəbi var, bu da abidələri qorumağa cavabdeh olan Mədəniyyət Nazirliyinin biganəliyidir. Nazirliyin bu sahəyə məsul əməkdaşlarının və şəxsən sabiq nazir Əbülfəs Qarayevin, onun sadiq kadrı Zakir Sultanovun yarıtmaz əməlləri nəticəsində respublikamızda abidələrin mühafizəsi işi acınacaqlı vəziyyətə düşüb”. Bu fikirlər AMEA Arxeologiya və Etnoqrafiya İnstitutunun elmi işlər üzrə direktor müavini, tarix elmləri doktoru, professor Nəcəf Müseyibliyə məxsusdur. Mədəniyyət Nazirliyinin köhnə rəhbərliyi tərəfindən abidələrin lazımi səviyyədə mühafizəsinin təşkil edilməməsi nəticəsində abidələrə böyük zərər dəydiyini qeyd edən N.Müseyiblinin sözlərinə görə, bir neçə abidə dağıdılaraq yerində restoran və digər obyektlər inşa olunub. “Adları, ünvanları və müvafiq inventar nömrələri qorunan abidələr siyahısında qeyd olunan abidələr dağıntılara məruz qalıb, bir sıra arxeoloji abidələr yer üzündən silinib. Bütün dağıntılar barədə AMEA Arxeologiya və Etnoqrafiya İnstitutu Mədəniyyət Nazirliyini mütəmadi olaraq məlumatlandırıb. Abidələrin dağıntılarına aid çoxsaylı fakt var və onların hamısını yalnız bir yazıda göstərmək mümkün deyil. Məsələyə aydınlıq gətirmək üçün bəzi faktları qeyd etmək olar.
Ağstafa şəhərində Neolit dövrünə aid yaşayış yeri tam məhv edilib, abidə tam dağıdılaraq su anbarına çevrilib
Nazirlər Kabinetinin 2001-ci il 02 avqust tarixli Qərarı ilə təsdiq edilmiş abidələrin əhəmiyyət dərəcələrinə görə bölgüsü siyahısında dünya əhəmiyyətli abidələr kateqoriyasında göstərilən, Ağdam rayonunun Quzanlı kəndində, bilavasitə düşmənlə təmas xəttinə yaxın yerdə yerləşən Xalkolit dövrünə (e.ə. IV minilliyə) aid Leylatəpə yaşayış yeri üzərində neçə ildir restoran tikilib.
Digər bir misal. Ağstafa şəhərində Neolit dövrünə (e.ə. VI minilliyə) aid Şomutəpə yaşayış yeri tam məhv edilib, həmin yerdə evlər tikilib. Halbuki, Leylatəpə və Şomutəpə abidələrinin adları ilə bütöv arxeoloji mədəniyyətlər adlandırılıb və həmin mədəniyyətlərə aid abidələr qonşu ölkələrin ərazilərində də aşkar edilib. Beynəlxalq əhəmiyyətə malik bu abidələri görmək üçün ölkəmizə gələn əcnəbi alimlər də həmin acınacaqlı mənzərənin şahidi olublar.
Ağstafa rayonu ərazisində Neolit dövrünə aid unikal abidələrdən biri olan Həsənsu yaşayış yerində biz 2009-2011-ci illərdə arxeoloji qazıntılar aparmışdıq.
2019-cu ilin may ayında həmin abidənin yerli fermer tərəfindən tam dağıdılaraq su anbarına çevrildiyini gördük. Bununla əlaqədar Zakir Sultanova institutumuzdan göndərilən rəsmi məktuba bir ilə yaxın vaxt keçməsinə baxmayaraq, heç bir cavab alınmayıb. Abidəni dağıdan şəxsin adının da Zakir Sultanova yaxşı məlum olmasına baxmayaraq, heç kəs cəzalandırılmayıb.
Həmin illərdə Ağcabədi rayonu ərazisində işləyən Azərbaycan-Almaniya arxeoloji ekspedisiyası bölgədə 100-dən artıq arxeoloji abidə aşkar edib. Eyni zamanda, ekspedisiya bu abidələrin bir çoxunun əsl vandalizm əməlləri nəticəsində dağıdıldığını müəyyən edib. Bu barədə Mədəniyyət Nazirliyinə məlumat verilsə də, heç bir tədbir görülməyib. Buna görə də Almaniya arxeoloqlarının xahişi əsasında həmin ölkənin Xarici İşlər Nazirliyindən Azərbaycanda abidələrin dağıntılara məruz qalması barədə Azərbaycanın Xarici İşlər Nazirliyinə müraciət daxil olub və bununla da bu problem beynəlxalq səviyyəyə qaldırılıb. Əslində, bu, ölkəmizdə abidələrin qorunması işinin Mədəniyyət Nazirliyi timsalında rüsvayçı vəziyyətdə olduğunun əyani nümunəsi idi.
Mədəniyyət Nazirliyinin saxta rəyinə görə Albaniya tarixinin 20-dən artıq abidəsi məhv edilib” - deyə N.Müseyibli qeyd edib.
- “Təkcə Leylatəpədə deyil, başqa yerlərdə də abidələrin sökülərək yerində...”
Məsələyə münasibətini öyrəndiyimiz Azərbaycan Memarlar İttifaqının üzvü Rizvan Qarabağlı baki-xeber.com-a bildirdi ki, nazirlikdə baş verən dəyişiklikdən sonra gündəmə gətirilən problemləri vaxtilə o özü də, digər mütəxəssislər də dəfələrlə vurğulayıblar, lakin həmin dövrdə bu sözlərə reaksiya verən, demək olar ki, olmayıb.
R.Qarabağlı hesab edir ki, kiminsə rəhbər vəzifədən getməsi, kiminsə təyin edilməsi problemdən çıxış yolu deyil, bütövlükdə Mədəniyyət Nazirliyində idarəetmə sistemi, abidələrə münasibət kökündən dəyişməlidir. “Bilirsiniz, nazirlikdə baş verən dəyişiklikdən sonra deyilənləri biz vaxtilə çox demişik, çox yazmışıq. Bu gün gedənin arxasınca danışmaq yaxşı çıxmır, bu, sanki yıxılana balta vurmağa bənzəyir. Amma məsələ budur ki, bu sahədə ciddi problemlər mövcud olub və biz də həmişə bununla bağlı həyəcan təbili çalmışıq. Fakt budur ki, arxeoloji abidələri qorumurlar. Təkcə Leylatəpədə deyil, başqa yerlərdə də abidələr sökülərək yerində restoran və sair obyektlərin tikilməsi ilə bağlı faktlar var. Abidələrin hansı qorunur ki? Arxeoloqlar qazıntı işləri aparır və işlərini görüb oranı tərk etdikdən sonra qazıntı aparılan abidələr nəzarətsiz qalır. Abidələr nəzarətsiz qalır, camaat mal-qarasını həmin əraziyə ötürür. Ümumiyyətlə, bizdə arxeoloji abidələrlə bağlı işlər sona qədər aparılmır. Arxeoloji abidələrin üzərində ya konservasiya işləri aparılmalı, ya bərpa işləri həyata keçirilməli və qorunmalıdır. Arxeoloqlar işlərini bitirdikdən sonra əlaqədar qurumların üzərinə düşən işlər var. Bildirim ki, hər bir abidənin bufer-mühafizə zonası olmalıdır. Yəni o abidənin mühafizə zolağı yaradılmalı və ora kənardan quş belə uçmamalıdır. Abidələrə, bir növ, laqeyd münasibət var, sanki bu sahədə yiyəsizlik hökm sürür. Ümumiyyətlə, dağ rayonlarında, xüsusən də Gədəbəy, Daşkəsən kimi rayonlarda abidələri söküb dağıdırlar. O mənada ki, baxımsızlıq, nəzarətsizlik üzündən abidələrin içinə mal-qara sürüsü salırlar. Heç birinə də yiyə duran yoxdur. Əbülfəs Qarayevin nazir olduğu dövrdə bu problemlər vardı, görək ondan sonra gələn nazir nə işlər görəcək. Burada əsas məsələ nazirin dəyişməsi deyil, bütövlükdə sistem özü dəyişməlidir. Mədəniyyət Nazirliyində abidələrin mühafizə sisteminin dəyişilməsi çox vacibdir”.
R.Qarabağlının sözlərinə görə, bu sahədə ən ağrılı problemlərdən biri qeyri-peşəkarların ucqar dağ rayonlarındakı abidələrə mühafizəçi təyin edilməsidir. O, hesab edir ki, bu gün rayon icra hakimiyyətlərində və mədəniyyət evlərində xüsusi müşahidə cihazları qurulmalı və həmin idarələrdən abidələrin müşahidəsi həyata keçirilməlidir: “Daşkəsəndə dağın başında qədim alban abidələri var. Orada olanda maraqlanaraq görürdüm ki, heç mühafizəçinin o abidələrdən xəbəri belə yoxdur, hansı dövrə aid olduqlarından məlumatsızdır. Bu azmış kimi, “mühafizə etdiyi” abidənin harada yerləşdiyindən də xəbəri yoxdur. Abidələrin mühafizə sisteminin dəyişməsi vacib bir məsələdir, bu gerçəkləşməlidir. Bu sahədə maddi-texniki baza formalaşdırılmayıbsa, yenə də mühafizə lazımi səviyyədə həyata keçirilməyəcək. Onun maddi-texniki bazası olmasa, abidələri mühafizə etmək çətindir. Bu gün həmçinin də əhalinin maarifləndirilməsinə ciddi ehtiyac var. Həm əhali maarifləndirilməli, həm də abidələrin bufer zonası müəyyən edilməlidir. Abidələrin xəritəsini çəkib yerli bələdiyyələrə, mədəniyyət idarələrinə və icra hakimiyyətlərinə vermək lazımdır. Yəni bu idarələrə o xəritələr ona görə verilməlidir ki, abidələrin əraziləri satılmasın. Bu məsələyə icra hakimiyyətləri də böyük diqqət yetirməlidirlər ki, problemlər təkrarlanmasın. Bu işdə Mədəniyyət Nazirliyi ilə yanaşı, yerli icra hakimiyyəti orqanları, bələdiyyələr də məsuliyyət daşıyırlar. Azərbaycan Konstitusiyasının 77-ci maddəsində açıq şəkildə yazılır ki, tarix və mədəniyyət abidələrini qorumaq hər kəsin borcudur. Bu abidələr təkcə Mədəniyyət Nazirliyinin deyil ki.
Maarifçilik işləri gücləndirilməlidir. Hesab edirəm ki, bu sahədə ciddi işlər görülməlidir. Yerlərdəki abidələri təbliğ etməliyik, uşaqlara, gənclərə abidələrimizin mahiyyətini, tarixini, əhəmiyyətini anlatmalıyıq.
Ağcabədidə mədəniyyət şöbəsinin müdirinə dedim ki, mən Bayat kəndinə getməliyəm. Dedi ki, Rizvan müəllim, orada nə var ki? Cavab verdim ki, Pənah xanın birinci qalası Bayat kəndində olub. O mənə dedi ki, orada heç nə qalmayıb, təpəlik idi, şumlayıb yerində taxıl əkiblər. Ora getdim, gördüm ki, Bayat qalasının yerini şumlayıblar. Bayat qalası da bişmiş kərpicdən tikilib və şumlayıblar, elə bil ki, qan gölünə yaşıl zəmi əkiblər. O qədər əsəbləşdim ki, axırda “ermənilər Xocalının qəbiristanlığını şumlayıb yerində sarımsaq və soğan əksinlər, siz də taxıl əkmisiniz. Fərqiniz ancaq bundadır” - dedim. Təxminən beş ilin söhbətidir.
Belə mənzərələrlə çox rastlaşırıq. Dəhşətdir” - deyə R.Qarabağlı qeyd etdi.
İradə SARIYEVA
