Ermənistan əfqan narkotikinin dünya bazarına çıxarılmasında hələ də mühüm oyunçu rolunda...
İndi dünya miqyasında heç kimə sirr deyil ki, Əfqanıstanın əsas rifah mənbəyi hələ də narkotiklərdir. 20 illik hərbi müdaxilə dövründə amerikalılar bunun qarşısını ala bilmədilər. Onlar bu məsələdə “Taliban”ı günahlandırdılar, heroin laboratoriyalarını bombaladılar, 10 milyard dollara yaxın pul xərclədilər, amma tiryək və heroinin istehsalı və xammalı artmaqda davam etdi.
Az məhsullu illər istisna olmaqla, tiryəkin və heroinin dünya üzrə təhcizatının 80 faizindən çoxunu Əfqanıstan təmin edir. Əfqanların yoxsulluğa, epidemiyaya, işsizliyə və zorakılığa qarşı bir resepti var: daha çox xaşxaş əkmək. BMT-nin məlumatına görə, pandemiya şəraitində keçən 2020-ci il ərzində əkin sahələrinin həcmi 37 faiz artıb. Müasir tarixdə bu ölkədəki narkotik ticarətinə cəmi bir dəfə və məhz taliblərin dövründə qalib gəlmək mümkün olub. Ötən əsrin sonlarında “Taliban” ilk dəfə hakimiyyətə gələndə terrorçu-narkotik alverçisi imicindən qurtulmaq, beynəlxalq miqyasda qəbul olunmaq üçün xaşxaş əkməyi qadağan etmişdi. Nəticədə əkin sahələrinin həcmi 90 faiz, dünya bazarında heroinin miqdarı 3 dəfə azaldı. Amma belə taktika yerli əhali tərəfindən narazılıqla qarşılandı, onların taliblərə dəstəyini azaltdı, çünki onsuz da dilənçi vəziyyətində yaşayan kəndlilər son gəlirlərindən məhrum oldular. Üstəlik, xarici siyasətdə də uğur qazandırmadı, beynəlxalq dəstəyə nail olmaq baş tutmadı: 11 sentyabr hadisəsi baş verdi, amerikalılar gəldi və taliblər hakimiyyəti itirdilər. Növbəti il əvvəlki vəziyyət bərpa olundu, xaşxaş yenidən öz yerini möhkəmlətdi və çox keçmədən xammal və hazır məhsul karvanları yenidən xaricə yola düşdü. Yenə də Əfqanıstan Avrasiya qitəsində narkotik maddələrin qanunsuz dövriyyəsinin başlanğıc nöqtəsi hesab olunur. Heroin istehsalına görə dünya lideri olan bu dövlətdə hazırlanan müxtəlif narkotik maddələr fərqli marşrutlarla Rusiyaya, Avropaya, ABŞ-a daşınır. O da sirr deyil ki, Əfqanıstandan narkotik məhsulların daşınmasında İran ərazisindən geniş istifadə edilir. İrandan isə bu maddələrin əhəmiyyətli bir hissəsi Ermənistana çatdırılır. Elə indi də əfqan narkotikinin Rusiya və Avropaya daşınmasında Ermənistan mühüm rol oynayır. İran və Ermənistan təkcə iqtisadi partnyor və siyasi müttəfiq deyil, eyni zamanda narkoticarət tərəfdaşlarıdır. Hesab edilir ki, əfqan narkotikinin istehsalı dayanmayana qədər Ermənistan vasitəsilə bundan sonra da onun dünya bazarlarına çatdırılması davam edəcək.
Əfqanıstandan gələn narkotik axınının qarşısını almaq isə elə də asan məsələ deyil. Əfqanıstan Araşdırma və Qiymətləndirmə Bölməsinin üzvləri hesab edirlər ki, 2001-ci ildən başladılan, xaşxaş becərilməsinə mane olmağa, ya da heç olmasa tənzimləməyə hesablanmış kampaniya aşkar uğursuzluğa düçar olub. Fevral ayında, amerikalıların Əfqanıstandan xaotik evakuasiyasından yarım il əvvəl dərc etdirdikləri hesabatda ekspertlər bu uğursuzluğu narkotik ticarətinin bütün mənfi yan təsirlərini eyni vaxtda və kompleks şəkildə zərərsizləşdirməyə hesablanmış strategiyanın olmamasıyla izah edirlər. Problemlər bunlardır: vətəndaş müharibəsi, cinayətkarlıq, əhalinin böyük hissəsi üçün alternativ qazanc mənbələrinin olmaması, daha çox gənclər arasında yayılmış narkomaniyadan qaynaqlanan sosial-tibbi böhran. Bunların hər birini ayrı-ayrılıqda və tez bir zamanda həll etməyə çalışırdılar. Çünki həm rəsmi Vaşinqton, həm də yerli hökumət ölkədəki hakimiyyət dəyişikliyinə, o cümlədən ABŞ və müttəfiqlərinin hərbi əməliyyatlarına rəğmən, narkotik ticarətinin və heroin axınının artdığını deyən tənqidçilərə nə iləsə cavab verməliydilər. Nəticə etibarilə antinarkotik siyasətdə zorakı üsullara üstünlük verildi: qadağan etmək, məhv etmək. Amerikalılar taliblərin laboratoriyalarını bombaladılar, 2018-ci ildə 500 laboratoriyadan 200-nün məhv edildiyini açıqladılar. Ancaq bu, heroin istehsalının həcmini azaltmadı, sadə texnologiyalar tezliklə yeni laboratoriyalar qurmağa imkan verdi. Əfqanıstanın kənd təsərrüfatı, başqa sözlə, tiryək istehsalı üzrə amerikalı mütəxəssis Adam Pain qeyd edir:
"Problemləri ancaq texniki üsullarla həll etməyə çalışırdılar. Əkinləri məhv etmək, başqa məhsullar becərmək, qadağalar tətbiq etmək - bu vasitələrin heç biri qarşıya qoyulan məqsədlərin bircəciyini belə həll etmədi". Dövlət Departamentinin məlumatına görə, 1992-93-cü illərdə Əfqanıstanda 20 min, 2000-ci ildə isə artıq 65 min hektar ərazidə xaşxaş əkilmişdi. ABŞ-ın hərbi müdaxiləsi dövründə əkin sahələri daha 4 dəfə artaraq 260 min hektara çatdı. BMT-nin qiymətləndirməsinə görə, ölkədəki iqtisadi aktivliyin 10 faizini narkotik maddə olan opiatlar təşkil edir, onların istehsalı, ixracı və istifadəsi isə Əfqanıstanın rəsmi ixrac statistikasından 2 dəfə çoxdur. Qiymətlərin və məhsuldarlığın pik həddə çatdığı 2017-ci ildə bu ən ümummilli təsərrüfata - xaşxaş əkini və satışına cəlb olunmuş insanların toplam 1,4 milyard dollar xalis gəliri olub. 2020-ci ildə isə məhsulun ucuzlaşması, sintetik opiatların və metamfetamininin populyarlaşması nəticəsində gəlirlər 3 dəfə azalıb. Amerikalılar Əfqanıstanda olanda əkin sahələrinin xeyli hissəsinə taliblər nəzarət edirdi, narkobiznesdən əldə olunan gəlirlərin üçdə biri onların payına düşürdü. “Taliban” illik büdcəsini açıqlamır. Müxtəlif təxminlərə görə, bu məbləğ 400 milyon-1,5 milyard dollar aralığındadır. Bu şərti rəqəmin üçdə birini taliblər narkotik istehsalına və ticarətinə himayəlik vasitəsilə əldə edirlər. Büdcənin digər hissəsini aşkarlığa taliblərdən daha az meylli olan xarici donorların yardımı, qızıl, lazurit, zümrüd, kömür, mərmər, mis və digər faydalı qazıntıların kustar yolla hasilatı da daxil olmaqla, qanuni və o qədər də qanuni olmayan Əfqanıstan biznesində reketçilik vasitəsilə qazanılan pullar təşkil edir. Amma nə donorlar, nə də mədənlər talibləri ölkədəki həyatın və iqtisadiyyatın fundamenti olan narkotiklərdən dərhal imtina etməyə imkan verəcək qədər çox vəsaitlə təmin edə bilməz. Bundan başqa, son onillikdə narkotik alverçiləri Əfqanıstan opiatları üçün xarici bazarı genişləndirməklə yanaşı, daxili bazar da yaradıblar. Əvvəllər ayrı-ayrı rayonların və əhali qruplarının problemi sayılan məsələ artıq ümummilli böhrana çevrilməkdədir. 40 milyon əhalisi olan Əfqanıstanda narkotik asılılığından əziyyət çəkənlərin sayı 2,5 milyona çatıb və bu, dünya üzrə ən böyük göstəricilərdən biridir, ortalama göstəricidən 2 dəfə çoxdur. Ölkədə müalicə və reabilitasiya sistemi mövcud deyil, sintetik narkotiklərin getdikcə daha çox əlçatan olması isə problemi daha da dərinləşdirir. Ermənistan kimi tranzit ölkələr vasitəsilə də müxtəlif növ narkotik maddələr dünya bazarına çıxarılır.
Nahid SALAYEV
