Kitabi-Dədə Qorqud dastanında qədim Göyçə gölü obrazı...
“Folklor yaradıcılığımızda Qərbi Azərbaycan izləri” rubrikasında ana abidəmiz “Kitabi-Dədə Qorqud” eposunda barəsində bəhs edilən, qədim xəritədə bir oğuz yurdu kimi əks olunan Göyçə gölündən danışacağıq. Gerçəklik budur ki, “Kitabi-Dədə Qorqud”da Qərbi Azərbaycanın dərin izləri var, bizim tarixlərə, eralara sığmayan tariximiz bu kitabda əks olunub.
Göyçə mahalının əbədi simvollarından birinə çevrilən Göyçə gölünün ana kitabəmizdə adının çəkilməsi qətiyyən təsadüfi deyil, bu fakt onu göstərir ki, eposda əksini tapan hadisələr məhz Cənubi Qafqazı da əhatə edib, əzəli türk torpaqlarında baş verib. Tarixi Göyçə gölü ətrafında bineyi-qədimdən oğuz türkləri, türk qövmü yaşayıb və onların həyatı 1988-ci ilə qədər davam edib, sonra isə deportasiya nəticəsində yurdlarından didərgin salınıblar. Bu gün ermənilərin xarici havadarlarının dəstəyi ilə Göyçə gölü ətrafında apardıqları arxeoloji qazıntılar zamanı ortaya çox unikal materiallar, faktlar çıxarılır, amma təəssüf ki, bu nümunələr “erməni tarixi” kimi qələmə verilir.
Professor İbrahim Bayramov məqalələrindən birində yazır: “Göyçə mahalı tarixi və qədimliyi ilə Azərbaycan tarixində xüsusi yer tutur və Qərbi Azərbaycanın ən qədim yaşayış məskənlərindəndir. Əminliklə deyə bilərik ki, xalqımızın qədim tarixini özündə əks etdirən “Kitabi-Dədə Qorqud” dastanı Göyçə mühitində yaranmışdır. Dastanda adı keçən Gökcə dəngizi (Göyçə gölü), Altuntaxt coğrafi adları fikrimizi təsdiq edən faktlardandır. Eyni zamanda, “Kitabi-Dədə Qorqud”da işlənən kifayət qədər elə sözlər var ki, Göyçə mahalı şivələrində işlənir. Hələ XX əsrin 70-ci illərində dilçi professor Muradxan Cahangirov yazırdı ki, “Dədə Qorqud kitabı”nda adı çəkilən Altuntaxt coğrafi anlayış kimi təsdiq olunarsa və həmin mülahizə (“Altuntaxt”ı toponim kimi götürən Şamil Cəmşidovun fikri nəzərdə tutulur – İ.B.) əlahiddə tutarlı dəlillərlə sübuta yetirilərsə və bu istiqamətdə tədqiqat genişləndirilərək məqsədəuyğun nəticələr çıxarılarsa, biz “İç Oğuzun coğrafi mühiti” haqqında da lazımi məlumat əldə edə bilərik. Elə “Kitabi-Dədə Qorqud” dastanının tədqiqatçısı Şamil Cəmşidov apardığı araşdırmalarının nəticəsi olaraq gəldiyi qənaətə görə, “Dastan” qəhrəmanlarının (oğuzların) yaşayış məskəni (əsas yurdu) Göyçə mahalı olmuşdur və bunu təsdiq edən amil kimi “Salur Qazanın yağmalanması” boyunda adı çəkilən Altuntaxt coğrafi ada əsaslanmasıdır (əsas götürməsidir): “Bu yaylaq yerlərinin geniş mərkəzi sahəsini aydınlaşdırmaq üçün “Salur Qazanın evinin yağmalanması” boyuna diqqət etmək lazımdır. Bu boyda aşkar görünür ki, qəhrəmanlar yaylaqda – Göyçə gölünün şimali-qərbində yerləşən məşhur Altuntaxt yaylağında yaşayırlar”.
“Kitabi-Dədə Qorqud” dastanının “Salur Qazanın evinin yağmalanması” boyunda deyilir: “Qazan bəg ordusını, oğlanını-uşağını, xəzinəsini aldı, geri döndi altun təxtində. Yenə evini dikdi”. F.Zeynalov və S.Əlizadə “altun təxt”i söz birləşməsi hesab etdikləri üçün göstərilən boyu Azərbaycan dilinə uyğunlaşdıranda “altun təxt”i “qızıl taxt” kimi uyğunlaşdırmışlar.
Bizim fikrimizcə, Ş.Cəmşidovun “Altuntaxt”ı yaşayış məntəqəsi – kənd deyil, yaylaq adlandırması Altuntaxtla bağlı yetərli məlumatın olmaması ilə bağlı olmuşdur. Belə ki, Qərbi Azərbaycanda tarixən mövcud olmuş kəndlərin bir çoxu ermənilər tərəfindən dağıdılıb viran edilmiş, nəticədə ləğv edilmişdir. Bunu XX əsrin 20-ci illərində yaşamış Şərif Şikəstə adlı şair “Dedilər” şeirində Altuntaxt yaşayış məntəqəsinin adını çəkir və “Altuntaxt” kəndinin xarabalığa çevrilməsindən yana-yana bəhs edir:
Bu sifət ilə görən olmuşmu Altuntaxtı,
Boşalıb yurdu, qara yazılıbdır baxtı.
Ağlaram yadıma düşdükcə o keçmiş vaxtı,
Ol səbəbdəndir mənə didəsi-giryan dedilər.
Bəs Altuntaxt hardadır? Professor Bayramlı buna da aydınlıq gətirərək yazır ki, Altuntaxt İrəvan xanlığının Göyçə mahalında kənd olmuşdur. “XIX əsrdə yaradılan yeni inzibati-ərazi bölgüsünə əsasən İrəvan quberniyasının Yeni Bayazid qəzasına, keçmiş Kəvər (Kamo) rayonu, indi Geğarkunik vilayəti ərazisinə daxil olmuşdur. Altuntaxt 1728-ci ildə tərtib edilmiş “İrəvan əyalətinin icmal dəftəri”ndə, XVIII əsrdə (1763-1780) erməni kilsəsinin başçısı S.İrəvanlının “Cambr” əsərində yaşayış məntəqəsi kimi qeyd edilmişdir. Kənd XVIII əsrin axırları, XIX əsrin əvvəllərində ləğv edilmişdir. İndi xaraba kənddir. 1728-ci il mənbəyi kimi “İrəvan əyalətinin icmal dəftəri”ndə göstərilir ki, kəndin illik gəliri 4.210 ağça olmuşdur.
“Kitabi-Dədə Qorqud” dastanının Göyçə mühiti ilə bağlılığını Hüseyn İsmayılov da əsaslandıraraq qeyd etmişdir ki, Göyçəni ədəbi-mədəni mühit kimi səciyyələndirən başlıca göstərici qədim türk xalq ənənələrinə maksimum bağlılıq, sadəlik və türk özgürlüyüdür. Türkün öz kökündən qopmadığı, bütün mədəni institutlar üzrə öz kökü üstdə bitdiyi və ucaldığı, milli dəyərlər sisteminin optimal elementlərlə zənginləşdirdiyi ən mükəmməl mühit də Göyçədir. Əfsanəvi Oğuz xan da, tanrıçı ata (peyğəmbər) Qorqud da öz ruhi-mənəvi ömrünü daha çox bu yurdda yaşayıb.
Elə Göyçə şivələrində işlənən sözlərin “Dastan”da əksini tapması fikrimizi təsdiqləyən təkzibedilməz faktlardır: ağırlamaq, arı, baha, vaqiə (vayğa formasında), qada, qarı, qaxmaq (başına qaxmaq frazeoloji birləşmənin tərkibində), dolambac (dolanbac formasında), yalın, yamac, kirimək, gərdək, oğrun, sağdış, sərpmək, suç, təpəl, toylamaq, ismarış, ismarlamaq, eşik, iraq, cilasın, muştuluq və s” - deyə alim yazıb.
Mətbuatda yayımlanan bir araşdırmada isə “tarixlər boyu aborigen türk tayfalarının yaşadığı Göyçə mahalında VIII əsrin əvvəllərindən başlayaraq Qara dəniz bölgəsində yaşayan türk mənşəli kimmer, iskit, sak tayfalarının axını və məskunlaşması prosesi başlamışdır. Türklərin bu etnik köç prosesi XI – XII əsrlərə qədər davam etmişdir. Müxtəlif dövrlərdə bu bölgəyə türk tayfaları olan kimmer, sak, quqar, şirak, katak, peçeneq, oğuz tayfalarının gəlişi nəticəsində yerli türk əhalisinin demoqrafik və etnik mövqeyi güclənmişdir. Orta əsrlər dövründə də bu bölgənin azərbaycan türklərinin tarixi vətəninin bir hissəsi olması haqqında qaynaqlarda təkzib olunmaz məlumatlar mövcuddur. Oğuz türklərinin böyük tarixi və ədəbi ensiklopediyası olan “Kitabi Dədə Qorqud” dastanında Göyçə mahalı haqqında geniş məlumatlar verilmiş, bu bölgə Oğuz türklərinin vətəni kimi təsvir olunmuşdur. Bu bölgədə olan bir çox toponimlər dastanda verilən toponim və şəxs adları ilə eyniyyət təşkil edir. Göyçə mahalında ən qədim yaşayış məskənlərindən olan Babacan kəndinin toponim və antroponim( ad bildirən) üzrə yanaşmalarda tarixinə baxsaq bu ad “Kitabi Dədə Qorqud” dastanlarında Baybecan adı çəkilən oguz igidlərindən birinin adı ilə bağlı olduğunu görə bilərik. Eyni zamanda "Kitabi-Dədə Qorqud" dastanında Göyçə gölü çevrəsini əhatə edən Göyçə mahalı, Göyçə gölü, Ağlağan dağı, Ayğır bulağı kimi toponimlər azərbaycanlıların qədim yaddaşının və mədəniyyətinin izidir. Göyçə mahalı ərazisi türk mənşəli Sacilərin, sonra Salari və Rəvvadilərin, Səlcuq İmperiyasının, Atabəylər, Hülaki, nəhayət XV əsrdə Qaraqoyunlu, sonralar Ağqoyunlu dövlətləri və Səfəvi dövlətinin tərkibində olub. Qaraqoyunlu və Ağqoyunlu dövlətləri dövründə Çuxursəd vilayətinin tərkibində olan Göyçə mahalı, Səfəvi dövləti dövründə 13 bəylərbəyilikdən biri olan Çüxursəd bəylərbəyiliyinin ərazi inzibati vahidlərindən biri olmuşdur. Qaraqoyunluların hakimiyyətinin ilk dövrlərində Çuxursəd vilayətini Sədlilər sülaləsi idarə edirdi...” - deyə qeyd edilir.
Göründüyü kimi, “Kitabi-Dədə Qorqud” eposunda Göyçə gölünün də, Göyçə mahalının da, Qərbi Azərbaycanın digər bölgələrinin də obrazları cızılıb. Bu epos bizim tariximizin silinməz izlərini yaşadır və tariximizin gerçək salnaməsidir.
İradə SARIYEVA
