Ta­rix­də iz bu­ra­xan­lar: Bəx­ti­yar Va­hab­za­də

Türk dün­ya­sı­nın ta­nı­nan şa­i­ri Bəx­ti­yar Mah­mud oğ­lu Va­hab­za­də 16 av­qust 1925-ci il­də Azər­bay­ca­nın qə­dim şe­ir-sə­nət mər­kəz­lə­rin­dən bi­ri olan Şə­ki şə­hə­rin­də ana­dan olub. İlk təh­si­li­nə Şə­ki şə­hə­rin­də baş­la­yan məş­hur şa­ir or­ta mək­tə­bi Azər­bay­ca­nın pay­tax­tı Ba­kı şə­hə­rin­də bi­ti­rib. Or­ta mək­tə­bi əla qiy­mət­lər­lə bi­ti­rən gənc Bəx­ti­yar Azər­bay­can Döv­lət Uni­ver­si­te­ti­nin Fi­lo­lo­gi­ya fa­kül­tə­si­nə qə­bul olub.

Hə­lə mək­təb il­lə­rin­dən yaz­ma­ğa baş­la­yan gənc şa­i­rin ilk şe­i­ri 1944-cü il­də ya­yım­la­nıb. O vaxtdan döv­ri mət­bu­at­da şe­ir­lə­ri, el­mi mə­qa­lə­lə­ri, rəy­lə­ri mün­tə­zəm çap olu­nub. Gənc ol­ma­sı­na bax­ma­ya­raq, bu ta­ri­xi şəx­siy­yət 1945-ci il­də Azər­bay­can Ya­zı­çı­lar İt­ti­fa­qı­na üzv se­çi­lib. 1947-ci il­də Fi­lo­lo­gi­ya fa­kül­tə­si­ni mü­vəf­fə­qiy­yət­lə bi­ti­rən gör­kəm­li şa­ir 1951-ci il­də bu fa­kül­tə­də dərs ver­mə­yə baş­la­yıb.

Şe­ir­lə­ri­ni yaz­maq­da da­vam edən Bəx­ti­yar Va­hab­za­də elm dün­ya­sın­da da sü­rət­lə irə­li­ləyb. O, "Sə­məd Vur­ğu­nun li­riz­mi" möv­zu­sun­da na­mi­zəd­lik və "Sə­məd Vur­ğu­nun sə­nət­kar­lıq yo­lu" möv­zu­sun­da­kı dok­tor­luq dis­ser­ta­si­ya­la­rı­nı mü­da­fiə edib, 1964-cü il­də yük­sək el­mi ada - elmlər dok­to­ru adı­na la­yiq gö­rü­lüb. 

Də­fə­lər­lə Tür­ki­yə­yə ge­dib türklü­yün ta­ri­xi­ni araş­dı­rıb. Hə­lə o il­lər­dən Tür­ki­yə­də ta­nın­ma­ğa baş­la­yan Bəx­ti­yar Va­hab­za­də Tür­ki­yə­ni öz Və­tə­ni qə­dər se­vib. Bu sev­gi­ni an­la­yan Tür­ki­yə­nin ya­zı­çı­la­rı və elm adam­la­rı onun ba­rə­sin­də çox say­da ya­zı­lar ya­zıb nəşr et­di­rib­lər.

Klas­sik və ye­ni Azər­bay­can şe­i­rin­də möv­cud olan bü­tün xü­su­siy­yət­lə­ri öz şe­ir­lə­rin­də top­la­yan Bəx­ti­yar Va­hab­za­də Və­tən möv­zu­su­nu mə­na­lı ifa­də­lər­lə an­la­dıb. Za­man-za­man əruz vəz­nin­dən is­ti­fa­də edən və sər­bəst mis­ra­lar­la ya­zan şa­ir ən çox he­cə vəz­nin­dən is­ti­fa­də edib. Türk dün­ya­sı­nın məş­hur şa­i­ri Fü­zu­li baş­da ol­maq­la, Azə­ri di­van və xalq şe­i­ri­nin us­tad­la­rı­na bö­yük hör­mət və hey­ran­lıq bəs­lə­yən Va­hab­za­də klas­sik nü­mu­nə­lər içə­ri­sin­də də ye­ni mə­sə­lə­lə­ri və xə­bər­dar­lıq­la­rı ra­hat­ca di­lə gə­ti­rib.

Bəx­ti­yar Va­hab­za­də Azər­bay­can ədə­biy­ya­tı ta­ri­xi­nin xü­su­si möv­qe­yə ma­lik gör­kəm­li si­ma­la­rın­dan­dır. Şa­i­rin in­sa­nı da­im mə­nə­vi uca­lı­ğa səs­lə­yən po­e­tik-fəl­sə­fi məz­mun­lu ya­ra­dı­cı­lı­ğı mil­li po­e­zi­ya­da və­tən­daş­lıq ru­hu­nun güc­lən­mə­sin­də və ədə­bi-ic­ti­mai fik­rin is­tiq­lal ide­ya­la­rı ilə zən­gin­ləş­mə­sin­də bö­yük rol oy­na­yıb. Ta­ri­xi-mə­də­ni də­yər­lə­rə eh­ti­ram və ana di­li­nin saf­lı­ğı­nın qo­run­ma­sı Bəx­ti­yar Va­hab­za­də­nin fə­a­liy­yə­ti­nin mü­hüm is­ti­qa­mət­lə­rin­dən bi­ri­ni təş­kil edib. 

Bəx­ti­yar mü­əl­lim şa­ir ki­mi də, ic­ti­mai xa­dim ki­mi də, və­tən­daş ki­mi də ana di­li­mi­zin həm təb­li­ğat­çı­sı, həm qo­ru­yu­cu­su, həm də ya­ra­dı­cı­sı ki­mi ta­nı­nır­dı. Qə­tiy­yət­lə de­mək is­tər­dik ki, Bəx­ti­yar mü­əl­li­min sö­zün əsl mə­na­sın­da mü­a­sir Azər­bay­can ədə­bi di­li­nin in­ki­şa­fın­da xü­su­si xid­mət­lə­ri olub.

Bəx­ti­yar Va­hab­za­də şa­ir və və­tən­daş idi. Onun şe­ir­lə­rin­də za­hi­ri plan­da gö­rün­mə­sə də, ya­zı­la­rın alt pla­nı­nı, mü­əl­lif ide­ya­sı­nın bü­tün ma­hiy­yə­ti­ni təş­kil edən bir qı­zıl xət­ti mil­li­lik­lə bağ­lı­dır. Bir rəs­mi təq­di­mat­da Azər­bay­can Res­pub­li­ka­sı Ali So­ve­ti­nin de­pu­ta­tı Bəx­ti­yar Va­hab­za­də haq­qın­da be­lə de­yi­lib: "Bəx­ti­yar Va­hab­za­də­nin evi bir növ mil­lə­tin ümid qa­pı­sı­na dö­nüb. Be­lə ki, müx­tə­lif kənd və ra­yon­lar­dan hər gün on­lar­la mək­tub alır, ne­çə-ne­çə şi­ka­yət­çi­ni evin­də qə­bul edir, on­la­rı din­lə­yir və hər bi­ri­nin dər­di­nə əlac edir. Res­pub­li­ka par­la­men­ti­nin ses­si­ya­la­rın­da, ic­ti­mai-si­ya­si məc­lis­lər­də, küt­lə­vi in­for­ma­si­ya va­si­tə­lə­rin­də o, xalq mə­na­fe­yi­nin əsl mü­da­fi­ə­çi­si olub, mil­li mə­na­fe­lə­ri şəx­si mə­na­fe­dən üs­tün tu­tub, ha­mı­nın də­rin hör­mət və mə­həb­bə­ti­ni qa­za­nıb."

Bəx­ti­yar Va­hab­za­də­yə gö­rə, hər bir şa­ir Və­tən sev­gi­si­nin və mil­lət eş­qi­nin təm­sil­çi­si ol­ma­lı­dır. Mil­li mə­də­niy­yə­ti­ni, Və­tən sev­gi­si­ni, ai­lə is­ti­li­yi­ni, ana, qar­daş, öv­lad mə­həb­bə­ti­ni ən gö­zəl və mə­na­lı şə­kil­də, qey­ri-adi duy­ğu­lar­la an­lat­ma­lı, haqq və hə­qi­qət yo­lun­da hər cür mü­ca­di­lə ver­mə­li, mil­lə­ti­nin mə­nə­viy­yat və mü­qəd­dəs­lə­ri­ni, ca­nı ba­ha­sı­na ol­sa be­lə, qo­ru­ma­lı və sev­dir­mə­li­dir.

Xal­qı­mı­zın mil­li özü­nü­dər­kin­də, mil­li ru­hun oyan­ma­sın­da, həm­çi­nin bə­dii-fəl­sə­fi, po­e­tik fi­kir ta­ri­xi­mi­zin in­ki­şa­fın­da özü­nə­məx­sus xid­mət­lə­ri olan, əsər­lə­ri­ni bö­yük və­tən­daş­lıq na­ra­hat­lı­ğı ilə qə­lə­mə alan xalq şa­i­ri Bəx­ti­yar Va­hab­za­də xal­qı­mı­za qar­şı apa­rı­lan ağır si­ya­sə­tə hid­dət­li eti­raz sə­si­ni qal­dı­rar­dı. O, ən yük­sək kür­sü­lər­də öz sö­zü­nü de­mək­dən çə­kin­məz­di.

"...Bəx­ti­yar Va­hab­za­də­nin po­e­tik tə­fək­kür mə­də­niy­yə­ti tə­bi­ət­cə mil­li­dir. Bu müs­təs­na də­rə­cə­də zə­ru­ri bir hal­dır ki, sən öv­la­dı ol­du­ğun xal­qın nitq his­sə­sin­də fel ol­ma­ğı ba­ca­ra­san, xal­qı­nın can­lı dil me­mar­lı­ğı­na öz töh­fə­ni ve­rə bi­lə­sən..." - de­yib məş­hur ya­zı­çı-şa­ir Çin­giz Aytma­tov.

Gör­kəm­li azər­bay­can­lı şa­ir, dra­ma­turq, Azər­bay­ca­nın xalq şa­i­ri, fi­lo­lo­gi­ya elmlə­ri dok­to­ru, pro­fes­sor, Azər­bay­ca­nın əmək­dar in­cə­sə­nət xa­di­mi, Azər­bay­can Döv­lət mü­ka­fa­tı la­u­re­a­tı, M.F.Axun­dov adı­na ədə­bi mü­ka­fat və "İs­tiq­lal" or­de­ni ilə təl­tif olu­nan, Azər­bay­can Res­pub­li­ka­sı Ali So­ve­ti­nin de­pu­ta­tı Bəx­ti­yar Va­hab­za­də özü­nü qeyb et­miş, rus­la­ra qa­pıl­mış, yad də­yər və adət­lə­rə hey­ran, dəb­lə­rə düş­kün bə­zi züm­rə­lə­ri şe­ir­lə­rin­də qı­na­yıb və həcv edib. Dün­ya­ca ta­nı­nan və özü­nə xas bir yo­lu olan məş­hur şa­ir təq­lid­çi­li­yi şəx­siy­yət­siz­lik sa­yıb. Ona so­ru­lan bir so­ru­ya: "Mə­nim türk gənclə­ri­nə, ey­ni za­man­da Azər­bay­can gəncli­yi­nə sö­züm bu­dur: kök­dən, soy­dan ay­rıl­ma­yın!.. Türk gənclə­ri Qər­bə çox meylli­dir. Hal­bu­ki, türklə­rin Qərbdən bə­zi tex­ni­ki mə­lu­mat­lar xa­ri­cin­də ala­caq­la­rı bir şey yox­dur..." - ca­va­bı­nı ve­rib.

Azər­bay­can şe­i­ri­nin ən bö­yük təm­sil­çi­lə­rin­dən bi­ri olan Bəx­ti­yar Va­hab­za­də söy­lə­mək is­tə­di­yi­ni şe­ir­lə­rin­də ay­dın və mə­na­lı bir şə­kil­də açıq­ca söy­lə­yər­di. Bir ba­xın, gö­rün bu da­hi şəx­siy­yət hə­yat ba­rə­sin­də nə de­yir:

"Ya­şa­maq yan­maq­dır, ya­na­san gə­rək,

Hə­ya­tın mə­na­sı yal­nız on­da­dır.

Şam əgər yan­mır­sa, ya­şa­mır de­mək,

Onun ya­şa­ma­ğı yan­ma­ğın­da­dır!"

Bəx­ti­yar Va­hab­za­də­nin "Mə­nim dostla­rım" ad­lı ilk ki­ta­bın­da top­lan­mış li­rik şe­ir­lə­rin­də fa­şiz­mə qar­şı mü­ba­ri­zə­də qa­lib çıx­mış xal­qın duy­ğu və dü­şün­cə­lə­ri öz ək­si­ni ta­pıb. Onun li­rik şe­ir və po­e­ma­la­rın­da, mən­zum pyes­lə­rin­də mü­a­sir döv­rün prob­lem­lə­ri li­rik-fəl­sə­fi plan­da təs­vir edi­lib. Onun bir çox pyes­lə­ri Azər­bay­can Döv­lət Aka­de­mik Mill Dram Te­at­rın­da ta­ma­şa­ya qo­yu­lub.

Bəx­ti­yar Va­hab­za­də tən­qid­çi-ədə­biy­yat­şü­nas ki­mi də fə­a­liy­yət gös­tə­rib. 1958-ci il­də yaz­dı­ğı "Gü­lüs­tan" po­e­ma­sı ilə iki ye­rə par­ça­la­nan Azər­bay­ca­nın ta­ri­xi fa­ci­ə­si­ni di­lə gə­ti­rib, rus və fars im­pe­ri­ya­sı­nın pən­cə­si al­tın­da in­lə­yən Azər­bay­can xal­qı­nın azad­lıq və is­tiq­lal uğ­run­da­kı əda­lət­li mü­ba­ri­zə­si­nə qo­şu­lub. Bu po­e­ma­ya gö­rə şa­ir 1962-ci il­də "mil­lət­çi" dam­ğa­sı ilə Azər­bay­can Döv­lət Uni­ver­si­te­tin­dən çı­xa­rı­lıb, yal­nız 2 il­dən son­ra işə ye­ni­dən bər­pa edi­lib. Onu da qeyd edək ki, Bəx­ti­yar Va­hab­za­də 40 il Azər­bay­can Döv­lət Uni­ver­si­te­tin­də Mü­a­sir Azər­bay­can Ədə­biy­ya­tı ka­fed­ra­sı­nın pro­fes­so­ru və­zi­fə­sin­də fə­a­liy­yət­də olub.

Bəx­ti­yar Va­hab­za­də So­vet re­ji­min­də mil­li var­lı­ğı tap­da­nan, hər cür məh­ru­miy­yə­tə mə­ruz qa­lan mil­lə­tin dərdlə­ri­ni rəmzlər və müx­tə­lif ədə­bi üsul­lar­la ifa­də edib, iri həcmli po­e­ma və pyes­lə­rin­də ha­di­sə­lə­ri ya ta­ri­xə, ya da baş­qa öl­kə­lə­rə ke­çi­rə­rək öz mil­lə­ti­nin dərdlə­ri­ni di­lə gə­ti­rib. Bir­ba­şa So­vet dik­ta­tu­ra­sı­nı if­şa edən əsər­lə­ri­ni isə şa­ir So­vet İt­ti­fa­qı da­ğı­lan­dan son­ra "San­dıq­dan səs­lər" baş­lı­ğı al­tın­da nəşr et­di­rib.

Klas­sik və ye­ni Azər­bay­can şe­i­rin­də möv­cud olan bü­tün xü­su­siy­yət­lə­ri öz şe­ir­lə­rin­də top­la­yan Bəx­ti­yar Va­hab­za­də Və­tən, mil­lət, ai­lə, tə­bi­ət, dil, azad­lıq həs­rə­ti ki­mi möv­zu­la­rı ən də­rin və mə­na­lı ifa­də­lər­lə öz şe­ir­lə­rin­də an­la­dıb. Xal­qı oyan­dır­maq məq­sə­di­lə əsər­lə­ri­ni qə­lə­mə alan Bəx­ti­yar Va­hab­za­də şe­ir­lə­rin­də mil­li möv­zu­la­rı ən güc­lü və də­rin məz­mun­lar­la izah edib. O, mü­a­sir Azər­bay­can po­e­zi­ya­sın­da mil­li is­tiq­lal və azad­lıq ide­ya­la­rı­nı ye­ni­dən bər­pa edən, qə­dim şe­i­ri­mi­zin müd­rik­lik, fəl­sə­fi də­rin­lik ki­mi ənə­nə­lə­ri­ni şe­ir üs­lu­bu ilə bir­ləş­di­rən gör­kəm­li xalq şa­i­ri­dir. Bəx­ti­yar Va­hab­za­də 1988-ci il­də­ki xalq hə­rə­ka­tı­nın li­der­lə­rin­dən bi­ri olub.

Va­hab­za­də­nin şe­ir­lə­ri­nə bax­dı­ğı­mız­da gö­zə də­yən ilk möv­zu Və­tən sev­gi­si ol­maq­da­dır. Bir mü­sa­hi­bə­sin­də ona ve­ri­lən: "Bü­töv ol­ma­yan Azər­bay­ca­nın bir his­sə­si Qa­ra­ba­ğa bir müd­dət əv­vəl zi­ya­lı­la­rı­mız get­miş­di­lər. Bu sə­fə­rin da­vam et­di­ril­mə­si göz­lə­nir. Si­zə im­kan ve­rər­lər­sə, Qa­ra­ba­ğa, Şu­şa­ya ge­dər­di­niz­mi" su­a­lı­na be­lə ca­vab ve­rib: "İş­ğal al­tın­da olan tor­paq­la­rı­mı­za get­mək ar­zum yox­dur. Mən ora­la­rı gö­rüb dö­zə bil­mə­rəm. Və­tə­ni­mi ya­ğı tap­da­ğın­da gör­mək is­tə­mi­rəm. İra­na ge­dən­də bir ne­çə gün Təb­riz­də qal­dım. Ürə­yim çox ağ­rı­dı. Dü­kan­la­ra ba­xır­dım, ey­nən Şə­ki­də­ki ki­mi idi. Am­ma mə­nim soy­daş­la­rım ora­da boy­nu­bü­kük, əl-qo­lu bağ­lı­dır. Bu mə­nim üçün çox ağır dərddir. Al­lah bi­zə Təb­ri­zi, Qa­ra­ba­ğı, Azər­bay­ca­nı bir yer­də, bü­töv gör­mək qis­mət et­sin! O gün ol­sun siz mə­nim­lə Şu­şa­da üz-üzə otu­rub söh­bət edə­si­niz", - de­yib.

Er­mə­ni­lə­rin se­pa­rat­çı-bö­lü­cü si­ya­sə­ti­nə, xal­qı­mı­za qar­şı yü­rü­dü­lən hiy­lə, böh­tan do­lu ya­zı­la­rı­na eti­raz et­mə­si­nə, er­mə­ni və er­mə­ni yön­lü mət­bu in­for­ma­si­ya mən­bə­lə­ri­nə mü­qa­vi­mət gös­tər­mə­yə ça­lış­ma­sı­na, xa­ri­ci mət­bu­a­tın bi­zə qar­şı çıx­ma­la­rı­na vaxtlı-vax­tın­da la­yiq­li ca­vab ver­mə­si­nə bax­ma­ya­raq, Bəx­ti­yar Va­hab­za­də­nin ru­hu sar­sı­lar­dı.

Azər­bay­can ədə­biy­ya­tı­nın, bü­töv­lük­də XX əsr po­e­tik fik­ri­nin gör­kəm­li nü­ma­yən­də­si, xalq şa­i­ri Bəx­ti­yar Va­hab­za­də­nin adı tək­cə Res­pub­li­ka­mız­da de­yil, onun sər­həd­lə­rin­dən çox-çox uzaq­lar­da mü­tə­fək­kir şa­ir, li­rik dra­ma­turq, is­te­dad­lı alim və pub­li­sist, qey­rət­li və cə­sa­rət­li ic­ti­mai xa­dim, sa­də və sə­mi­mi in­san ki­mi məş­hur­dur. Tə­sa­dü­fi de­yil ki, onun əsər­lə­ri - şe­ir ki­tab­la­rı, dram­la­rı və pub­li­sist ya­zı­la­rı dün­ya­nın bir çox dil­lə­rin­də, o cüm­lə­dən in­gi­lis, fran­sız, al­man, fars, türk, pol­yak, is­pan, ma­car və So­vet bir­li­yi­nə da­xil olan bir çox xalqla­rın dil­lə­ri­nə tər­cü­mə edi­lib və bu əsər­lər çox bö­yük ma­raq və sev­gi ilə qar­şı­la­nıb. Son il­lər­də Azər­bay­can ədə­biy­ya­tın­da Bəx­ti­yar Va­hab­za­də qə­dər ümum­xalq mə­həb­bə­ti qa­za­nan ikin­ci bir şa­i­rin adı­nı çək­mək çox çə­tin­dir.

Ümu­mi­lik­də Bəx­ti­yar Va­hab­za­də 70-dən ar­tıq şe­ir ki­ta­bı­nın, 2 mo­noq­ra­fi­ya­nın, 11 el­mi pub­li­sis­tik ki­ta­bın və yüz­lər­lə mə­qa­lə­nin, elə­cə də ta­ri­xi və mü­a­sir möv­zu­da 20-dən ar­tıq iri həcmli po­e­ma­nın mü­əl­li­fi­dir. Şa­i­rin əsər­lə­ri - şe­ir ki­tab­la­rı, dram­la­rı və pub­li­sis­tik ya­zı­la­rı dün­ya­nın bir çox dil­lə­ri­nə tər­cü­mə edi­lib.

Də­rin mə­lu­ma­ta ma­lik olan xalq şa­i­ri Bəx­ti­yar Va­hab­za­də ya­ra­dı­cı­lı­ğı ilə hər za­man diq­qət mər­kə­zin­də olub, onun əsər­lə­ri hə­mi­şə­ya­şar əsər­lər ola­raq qa­la­caq. Bu ta­ri­xi şəx­siy­yət 2009-cu il fev­ral ayı­nın 13-də, 84 ya­şın­da uzun sü­rən xəs­tə­lik­dən son­ra Ba­kı­da və­fat edib.

Biz bu ta­ri­xi şəx­siy­yə­ti­mi­zin xid­mət­lə­ri­ni hə­mi­şə yad et­mə­yə borclu­yuq. O, mil­lə­ti­nin par­la­yan və son­suz­lu­ğa qə­dər par­la­ya­caq sön­məz bir ul­du­zu­dur!

Al­lah rəh­mət elə­sin.

Fa­zil QA­RA­OĞ­LU
pro­fes­sor