“Qərbi Azərbaycan mədəniyyəti” rubrikasında Qərbi Azərbaycan aşıqlarından və onların zəngin, koloritli poeziyasından danışacağıq. Qərbi Azərbaycanın 16 mahalının hamısında saz-söz adamları, el aşıqları, sinədəftər, bədahətən söz deyən adamlar çox olub.
Bu şəxsiyyətlərin qiymətli sözlər tarixin ayrı-ayrı açırımlarıdan keçərək günümüzə qədər gəlib çatıb. Qərbi Azərbaycanın Zəngəzur, Göyçə, Ağbaba və başqa ellərində adı bəlli, sözü qiymətli sənətkarlar çox olub. Mübağiləsiz deyə bilərik ki, bu şeirlər aşıq poeziyasının ən maraqlı örnəkləridir.
Bildiyimiz kimi, Qərbi Azərbaycanın tarixi-mədəni irsinin məhz Azərbaycan xalqına mənsubluğunun isbata ehtiyacı yoxdur. Qərbi Azərbaycandakı aşıq mühiti və onun görkəmli nümayəndələri çoxdur. Əlbəttə, zəmanəmizdə daha çox göyçəli aşıq Ələsgər tanınır...
Adım Ələsgərdir, Göyçə mahalım
Dolanım başına, mən dərdin alım,
Hüsnün şöləsinə xəstə xəyalım
Pərvanədi, şəmistanlar dolanır.
Ustad aşığın sazının tellərindən, ürəyinin nurundan yaranan bu şeir indi də aşıqların dil əzbəridir. Sirr deyil ki, adı “Dədə Qorqud” kitabəsində çəkilən Göyçə eli aşıq sənətinin əsas ünvanlarından olub. Bu mahalda adı bəlli ustadlar yetişib. Biz Miskin Abdalın, Ağ Aşığın (Allahverdi), Aşıq Alının, aşıq Ələsgərin, Növrəs İmanın, daşkəndli aşıq Nəcəfin, şair Məmmədhüseynin, Zodlu Abdullanın və başqalarının adlarını çəkə bilərik. Bu sənətkarlar Göyçə mahalındandır, amma bütövlükdə onlar Qərbi Azərbaycan aşıq mühitinin təmsilçiləridir.
İgidin dönməsin əhdi,
Yana çevrilməsin təxdi,
Məmməd Hüseynin bəxdi,
Yatıb, oyanmaz, oyanmaz.
Bu misraları Şair Məmmədhüseyn yazıb, o, XIX əsr Göyçə aşıqları və el şairləri içərisində seçilən görkəmli sənətkarlardandır. 1800-cü ildə Göyçənin Daşkənd kəndində anadan olan Məmmədhüseyn bədahətən şeir deməyə qadir bir şair imiş. Daşkənddə yaşayan "Şairlilər" nəsli şairin adı ilə bağlıdır və onun nəsil şəcərəsinin üzvləridir... Şair Məmmədhüseynin şeirlərinin oxunduğu saz havasına “Məmmədhüseyni” deyirlər. Bu d ondan qaynaqlanır ki, el şairinin şeirləri saz üstə qanadlanıb.
Söz Göyçə şairlərinin, aşıqlarının poeziysından düşmüşkən, qeyd edək ki, o mahalda Növrəs İman adlı bir haqq aşiqi, söz ustası olub. Həyatı, taleyi müəmmalı olan və itkin düşən İman 13 may 1903-cü ildə Göyçə mahalının Ağkilsə kəndində anadan olub. O Aşıq Ələsgərin qardaşı Məşədi Salehin oğludur. İman təhsilini Göyçənin Hüseynquluağalı kəndində molla məktəbində almışdır. Bir müddət Kəlbəcər rayonunun Seyidlər kəndində kənd sovetinin katibi vəzifəsində işləmişdir. İman 1930-cu ildə əsəb xəstəliyinə tutulmuş və 1932-ci ildə itkin düşmüşdür. Bu tarixdən sonra onun haqqında hər hansısa məlumat alınmamışdır. Növrəs İman Aşıq Ələsgər ədəbi məktəbinin yetişdirdiyi ən istedadlı şair aşıqlardandır. O, gənc yaşlarından şeir yazmağa başlamış və tez bir zamanda xalq içərisində ustad aşıq kimi məşhurlaşmışdır.
Bədahətən şeir demək qabiliyyətinə malik olan el sənətkarının saysız-hesabsız qoşma, gəraylı, təcnis, divani, müxəmməs, cığalı təcnis, müstəzad, dodaqdəyməz və sair şəkillərdə şerləri olmuşdur. Təəssüf ki, o , xəstələndikdən sonra bu sənət incilərinin əksəriyyətini öz əli ilə məhv etmişdir. Deyilənlərə görə onun dram əsərləri də varmış. İman özündən əvvəlki bir çox aşıq və el şairlərinin şerlərinə cavab yazmış və açılmamış qıfılbəndləri açmışdır. Bu barədə İmanın irsini tədiq edənlər yazır.
Göyçə sakiniyəm, adımdı İman,
Könlüm çox sınaqda, halım pərişan.
Hər nə ki sirrim var, eylədim bəyan,
Dedim sana hər nişanı, ay mara!
Göyçənin aşıq şairlərinin də, Qərbi Azərbaycanın digər el şairlərinin də şeirlərində açıq şəkildə ifadə edilən bir məqam var. Bu da onların o torpaqların əsl sahibləri olduqlarını bildirmələridir.
Qərbi Azərbaycanın sazlı-sözlü ellərindən biri də Ağbaba mahalıdır ki, burada da çoxlu söz xridarları yetişib. Aşıq Nəsib, aşıq İsgəndər Ağbabalı kimi ozanlar bu torpaqda yetişib. Deyirlr ki, bu mahalın Qasım Əfəndi, Heydər Xoca, Güllüoğlu İsgəndər, Daşdan Daşdanov kimi el şairləri də olub.
Qırx dördüncü ildə qarışdı başım,
Elə bil qaralar geymişdi yaşım.
Məndən üz döndərdi qohum-qardaşın,
Baxtım qara gəldi, qalanı gördüm…
Aşıq İsgəndər Ağbabalının şeirindən bir bənddir. şıq İsgəndər Ağbabalı Ağbaba aşıq havalarının (“Çıldır divanisi”, “Xoşqılıq”, “Xoşdamağı”, “Ağbabayi”, “Ağbaba qaytarması”, “Şenlik Mirzəcanıslı” , “Konyalı”, “Qəza nişanı”, “Sarı yaylıq”, “Ota nanayı”, “Çıldır zinharısı”, “Aşıq Tüccarın nanayı”, “Ağbaba zarıncısı”, “Sörəyeli”, “Tərcümanı”, “Summanı”, “Atüstü”, “Sörəyeli”, “Dəli hicranı”, “Qırdoğlu”, “Dərbədəri”, “Qars gözəlləməsi”, “Çıldırı”, “Baharı”, “Rəhmanı”, “Sirri-sübhan”, “Göyatlı”, “Dovşanquluoğlunun gəraylısı”, “Qaracaoğlan”, “Daşdanoğlu”, “Asıroğlu”, “Durmuşoğlu”, “Çalpapaq”, “Tərəkəmə”, “Türkmanı”, “İsgəndəri”, “Ağbaba gülü”, “Gəlin nanayı” və b.) mahir ifaçısı idi. O, otuz üç dastanı sinədən bilirdi. Yaxşı dastançı aşıq kimi şöhrəti eldən-elə, dildən-dilə yayılmışdır. Bundan əlavə aşıq Ağbaba regional dastanlarının (“Qaracaoğlan”, “Qaçax Yusif”, “Qulamsöyüm”, “Aybəniz-Gündoğan”, “Yetim Məhəmməd”, “Yaralı Mahmud” və b.) mahir bilicisi sayılırdı. Aşıq İsgəndər həm də yaradıcı aşıq olduğundan bir neçə aşıq rəvayəti (“Qaçaq Usuf oğlu Məmmədvəli”, “Ellərkətdi Bilalın ermənilərnən qabaxlaşması”, “Məşədi Paşa”, “Hənifənin küsməyi” və b.) yaratmışdır. Aşıq İsgəndər Ağbaba mahalında doğulsa da, taleyinə deportasiya yazılıb. Erməni şovinstləri tərəfindən Qərbi Azərbaycandan didərgin salınan soydaşlarımız arasında xalqımızın böyük ozanı da vardı. Aşıq İsgəndər 1992-ci ildə Şəmkirdə vəfat edib. Aşıq İsgəndər Ağbabalı Ağbabanın sonuncu azman aşığıdır.
Ağbaba aşıq mühitinin digər adı bəlli ozanı aşıq Qərib Hasan olub ki, onun da şeirlər gəlib çatıb.
Qərib Hasan bu vəhşətdən ah çəkər.
Fəryad edər, gözlərindən yaş tökər.
Qan içində yatır burda bəy-nökər,
Oyuq gözə, o qıcanmış dişə bax.
Qərbi Azərbaycanın Dərələyəz mahalı da güclü aşıqlar, el şairləri yetirib.
Soruşmursan dost-tanışdan hardasan?
Sağım yağı,solum düşmən,dardayam.
Dörd bir yanım dəmir qəfəs tordayam,
Yetiş dada,canım-gözüm,hardasan?
Yapon bu yerlərdə meydan sulayır,
Nijde belimizdə ocaq qalayır.
Yurdumuzda-yuvamızda bayquş ulayır,
Sönür od-ocağım,gözüm hardasan?
Bu iki bənd şeir isə Dərələyəzli ustad sənətlar, aşıq Cəlilə məxsusdur. Yazılanlara görə, Dərələyəzli Aşıq Cəlil Dərələyəz aşıq mühitinin ustad aşığıdır, bu mahalın Sallı kəndindəndir. Bu böyük aşığın indiyə qədər cəmi beş şeiri,yəni üç qoşması və iki təcnisi dövrümüzə qədər gəlib çatıb. Aşıq Cəlil həm də Dərələyəz aşıq mühitində bəstəçi aşıq kimi də tanınmışdır. Onun on iki aşıq havası məlumdur. Bu ustad aşığın on beş şəyirdi olmuş,onların arasında el sənətkarının üç oğlu da bu sənətə könül verib. Aşıq Cəlil haqqında xüsusi araşdırma, tədqiqat aparılmayıb. Gələcəkdə belə araşdırmaların aparılması Aşıq Cəlilin ədəbi irsinin ətraflı işıqlandırılmasına imkan yaradacaq. Tədqiqatçılar qeyd edir ki, Dərələyəz aşıq mühitinin formalaşması və inkişafı təbii ki, Göyçə aşıq mühiti ilə qarşılıqlı təmas və mədəni münsibətlərlə bağlıdır. Göyçə aşıqlarının Dərələyəz mahalına toy-düyünə çağrılması inkşaf ahənginin eyni axarla getməsinə geniş imkan və şərait yaradıb. Bunlardan əlavə, gah Göyçə aşıqlarının Dərələyəz aşıqlarını,gah da əksinə - Dərələyəz aşıqlarının Göyçə aşıqlarının saz-söz meydanına çağırması və sənət imtahanına çəkməsi də inkişafda az iş görməyib. Bu barədə tədqiqatçılar yazıb. Unutmamış deyək ki, məşhur “Cəlili” saz havası da dərələyəzli aşıq Cəlilin adı ilə bağlıdır.
Qərbi Azərbaycanın digər aşıq-şair Vedibasar mahalının Qarabağlar kəndində anadan olan aşıq Xudayardır. Aşıq Xudayarın da şeir xəzinəsindən nümunələr qalıb.
Abbasqulu bəy dönüb aslana , şirə,
Qoymayır ki, yağılar Vediyə girə.
Tağı bəy göndərmir qoşuna cirə,
Zeyvə-Düdəngini eyləyib Şürə.
Qılıncı əlində Xan Abbasqulu,
Xalqının ümüdü can Abbasqulu...
Xəyalən Qərbi Azərbaycan ellərini qarış-qarış gəzib bu ozanların, sözü ilə tarix yazanların bir qisiminin yaradıcılığı, poeziyası barədə danışdıq. Barəsində danışa bilmədiyimiz ustadlar haqda isə növbəti yazılarımızda danışacağıq. Ağ aşıqdan və şəyirdi Qızılvəngli aşıq Alıdan və digər ustadlardan başqa yazlarda bəhs edəcəyik…
Yazımızı isə aşıq Xudayarın gözəl bir müxəmməsi ilə tamamlayırıq.
...Vedibasar yeriyibdi, bir qanlı davadan deyim.
Dəstəsində şir oğullar, bu eldən, obadan deyim.
Məhərrəmnən İbrahimnən, Xəlilnən Nəbodan deyim.
Andranikin bağrını yarıbdı Abbasqulu bəy!
Tanrı ona rüsxət versin, müsəlmanın dayağıdı!
Yoxsulların, fağırların evlərinin çırağıdı!
Ay Xudayar, bu mərd oğul qoçaxların qoçağıdı!
Bu millətin xilasına durubdu Abbasqulu bəy!
İradə SARIYEVA
