Məqalə Azərbaycan ədəbiyyat tarixində xüsusi əhəmiyyətə malik olan, dünyanın ən dəyərli sənət inciləri xəzinəsinə daxil olmuş “Xəmsə”yə həsr edilib. Materialda qeyd edilən məqamlar müəllifin təxəyyül məhsulu olub, bədii təsvirlərlə əks edilib.
Sənət bir xalqın varlığının ehtivasına xidmət edən ən dəyərli məqamların məcmusudur. Hər xalqın milli-mənəvi dəyərləri, adət-ənənələri, yaşam tərzi onun ədəbiyyat və incəsənət nümunələrində əks olunur. Ədəbiyyat insan ruhunun qidasını təşkil edir. Daha doğrusu poezia və nəsrlə qidalanan millətin mənəviyyatı ilk bahar çiçəyi kimi təravətli və ətirli olur. Bir millətin ədəbiyyat nümunələri çox zaman gizlədilmək istənilən tarixi belə aşkar edir. Çoxəsrlik tarixə malik olan odlar diyarının dünyaya təqdim etdiyi dəyərli incilər kimi.
XII əsrin söz, sənət ustadı Şeyx Nizami... Bu ad daxilində dərin mənaları daşıyır. Öz ana dilimizdə şeir nümunələrini var olmadığı bir zamanda belə klassik ədəbiyyatımızın məhək daşı olan əsərlər məhz Nizami Gəncəvi mürəkkəbindən süzülən damlalarla əbədiyyət qazandı. Hökmdarların qılınc gücünə dünyanı fəth etmək üçün yarış etdiyi bir dövrdə qələmlə tarixə qazınan bir imza.
Gecə xəlvətcə bizə sevgili yar gəlmiş idi,
Üzü aydan da gözəl nazlı nigar gəlmiş idi.
Günəşin şüaları ilə parlaqlıq verdiyi Gəncə torpağında mala, mülkə, gəncə meydan oxuyub, ər meydanına atılan Şeyx Nizaminin əsərləri hökmdarların zehinlərinə belə meydan oxumaq gücündə idi. XII, XIII əsrləri əhatə edən bir ömrə sığdırılan 5 dəyərli əsər. Hər biri fərqli məzmun, maraqlı süjet və əbədiyyət ehtiva edən ədəbiyyat incisi. Səmada belə gündüzlər ulduz parlamır, Ay öz yerini Günəşə ötürüb mürgüləyir sanki. Kəskin rüzgar buludları dağıdır, leysanlar toz-torpağı yuyub aparır. Ana təbiət öz nizamını dəyişmir. Fəqət dünyanın qılıncla nizam qurulan bir zamanında ilahidən aldığı feyzin gücünə arxalanan bir vətən övladı bu axına dayan deyə bilir. Tarixin bu mərhələsində “Sirlər xəzinəsi”,” Xosrov və Şirin”, “Leyli və Məcnun”, “Yeddi gözəl”, “İsgəndərnamə” adlı beş ölümsüz əsər yaranır.
“Sirlər xəzinəsi” Şərq ədəbiyyatının didakdik poema janırının ən qiymətli nümunəsi sayılır. Söz sultanı bu əsərlə ona qədər olan didaktik əsərlərin ən müfəssəlini yaradıb. Öz daxilində zəmanə ilə kəsişən sirli-sehrli məqamları ehtiva etməklə yanaşı, dövrün qaydalarına da əməl edərək tövhid, minacat və nət adlanan hissələri də məharətlə qələmə almışdı. Nizami sənətinin gücü və bənzərsiz təsvirləri ilə Allaha, Peyğənbərdən söhbət açmış, onları məth etmişdi.
“Xosrov və Şirin” sənətkarın özünə məxsus bir əhvala sığdırdığı ölümsüz bir eşq, qadın ucalığı, ailə. Amma bu eşqin təməlində dayanan saflığın ən möhtəşəm ifadəsi isə süd arxı idi. Sevgi də qəlbdən-qəlbə bəyaz bir iz salır. Onun yaranması üçün ani bir qığılcım belə kifayət edir. Fəqət bu qığılcımın atəşi bəşər evinin ən gur çatılan tonqallarından belə daha şiddətli acı verir. Bu yara heç vaxt küllənmir. Küllənsə belə, kiçik bir mehdən təkrar alovlanır. Şairin təsvir etdiyi Fərhad obrazının timsalı kimi.
“Leyli və Məcnun” - Şərqin misilsiz bir məhəbbət əfsanəsi. Bu əfsanənin ana xətti isə cəmiyyətin əzab dolu qaydalarını və bu qaydaların məhrumiyyətlərini hayqırır dünyaya. Leyli adı ilə belə gecənin qaranlığını təmsil edir. Bu qənirsiz gözəlin titrək vücudu əzmin gücu ilə poladdan da möhkəm olan ruhuna hökm edir. O, əbədiyyət Leylisi olur. Nizami bu eşq dastanı ilə ölümsüzlüyü tərənnüm edir.
“Yeddi gözəl” ulu Şeyxin hələ o dövrdən günümüz insanına meydan oxumasının tərənnümüdür. Çünki bu əsərdə müasir dövrün multikultural dəyərləri ustalıqla təqdim edilib. Dünyanın fərqli millətlərindən olan yeddi gözəlin dilindən söylənilən rəvayətlər. Hər rəvayətin ehtiva etdiyi məna, ən sadə ifadə ilə desək, mənsub olduğu xalqı anladırdı insanlığa. Yeddi gözəl, yeddi rəng, yeddi çalar yer üzündə bir çox mənalara xidmət edirdi zənnimcə.
“İsgəndərnamə” Nizaminin tarixə müracət edərək bədii təsvirlərlə bəzənən bir əsəridir. “Şərəfnamə” və “İqbalnamə” adlı iki hissədən ibarət olub. Bu əsərdə Makedoniya hökmdarı İsgəndərin yürüşləri, Bərdə hökmdarı Nüşabə qarşısında təslim olması qadın əzəmtindən söhbət açır.
Əslində hər əsərin haqqında daha geniş məlumat vermək mümkündür. Amma “Xəmsə” nin unikallığını əsər təhlili ilə təqdim etmək daha geniş məzmunlu bir araşdırma materialının mövzusu və həcmi olardı. Mən isə daha yığcam əhatəli, bədii təsvirli bir həvəskar yazısı yazmaq istədim. Çünki Nizami yaradıcılığı insan üçün oxunması mütləq olan bir xəzinədir. Beşlik, tamlıq, bütövlük. İnsanlığın ruhi və mənəvi bütövlüyünün tərənnümüdür. Bu əsərlərin hər biri dövrün hökmdarlarının sifarişi ilə yazılıb. Ancaq şair belə şəraitdə də öz duyğusunu və fikirlərini bildirməkdən çəkinməyib. Klassik Şərq ədəbiyyatının üslub və mötivlərinə müraciət edən Nizaminin qəhrəmanları və mövzuları özündən sonra ədəbiyyat səhnəsində görünən şairlərin yaradıcılıq mənzərəsində belə öz naxışını vurub. “Fərhadnamə” Arif Ərdəbili, “Nüşabə” Abdulla Şaiq və s. “Leyli və Məcnun” isə şərqin ölümsüzlük zirvəsi olub.
Əlbəttə ki, saymağa çalışdığımız məqamlar səthi toxunuşlar idi. Əziz oxucu, mənim əruzun, poemanın, məsnəvinin sultanı haqqında peşəkar təhlilə müraciət etmək nə məqsədim, nə də niyyətim ola bilər. Mən sadəcə bir fikrə tutunaraq mövzumun əsas sütununu qurmaq istədim.
“Cəmiyyətdə kütlədən olmayan kəslərin əziyyəti çox olur. Lakin kütlə unudulur, təklər isə tarix yazır”.
Rəfiqə NƏSİROVA
Mədəniyyət Üzrə Elmi-Metodiki və İxtisasartırma Mərkəzinin əməkdaşı
