Bankların səhlənkarlığı daha ciddi problemə çevrilir
Bank sektoru üçün bu vaxta qədər özünü göstərən əsas problemlərdən biri də ödəniş vaxtı keçmiş kreditlərlə bağlı olub. Məsələnin həlli üçün Mərkəzi Bank tərəfindən müəyyən addımlar atılsa da, bankların özlərinin yanlış siyasəti problemin tam çözümünə imkan vermir. Hələ də müştərilərin tam araşdırılmadan kredit verilməsi, faizlərin yüksək həddə olması problemli kreditlər məsələsində ciddi əngəllərin qalması ilə müşayiət olunur.
Həmçinin bu hal problemli kreditlərin həcminə də təsirsiz ötüşmür.
Bu ilin yanvar-oktyabr aylarının yekunlarına görə, Azərbaycanda vaxtı keçmiş kreditlər 1 milyard 353,8 milyon manat təşkil edib. Mərkəzi Bankın yaydığı məlumata görə, bu, yanvar-sentyabr aylarının yekunları ilə müqayisədə 1,5% çoxdur. Başqa sözlə, oktyabr ayında problemli kreditlər 20,2 milyon manat artıb. Problemli kreditlərin ümumi kredit portfelində payı isə 6,6%-dən 7,1%-ə yüksəlib. Maraqlıdır ki, vaxtı keçmiş kreditlərin artımı Azərbaycan Beynəlxalq Bankının problemli aktivlərinin restrukturizasiya edilməsi şəraitində baş verir. Belə vəziyyət problemlərin daha çox özəl kommerisiya banklarından qaynaqlandığını göstərir. Çünki Mərkəzi Bankın kredit şərtlərini sərtləşdirməsi fonunda banklar bu məsələyə daha ciddi yanaşmalı idi. Amma proses bunun əksini göstərir.
Ekspertlərə görə, banklarda kredit risqlərinin idarə edilməsinin lazımi səviyyədə olmaması problemli kreditlərin həcmini getdikcə artırır. O da bildirilir ki, kredit şərtləri ağır olaraq qalır və bu da bankların inkişafına mənfi təsir edir, aktivlərin keyfiyyətini pisləşdirir. Məlumat üçün qeyd edək ki, hazırda kommersiya banklarının təklif etdiyi kredit faizləri əksər hallarda 30 faizi keçir. Sadəcə istehlak kreditləri üçün maksimal faiz dərəcəsi 29 faiz təşkil edir. Özü də qarşıdakı aylarda bankların faiz siyasətində dəyişiklik gözlənilmir. Deməli, problemli kreditlərin miqdarı daha da çoxalacaq. O da olduqca mühüm amildir ki, vaxtı keçmiş kreditlərin həcminin sürətlə artması bəzi bankların öz funksiyalarını yerinə yetirməsinə imkan vermir. Bütün bunlar onu göstərir ki, problemli kreditləri heç də birmənalı şəkildə əhalinin həmin kreditləri qaytara bilmə imkanlarının az olması ilə əlaqələndirmək doğru deyil. Problemli kreditlərin əsas səbəblərindən biri kommersiya banklarının kreditləri verən zaman bazarı doğru hesablamamalarıdır.
Bundan başqa, hesab olunur ki, bank aktivlərinin həcmində də azalma müşahidə oluna bilər. Məsələ burasındadır ki, bank aktivlərinin artımı kredit və əmanətlərin həcmindən asılıdır. Bununla yanaşı, hər iki seqmentdə artım tempi ləngiyə bilər. Keçən il banklar əmanətləri yüksək faiz dərəcələri ilə cəlb etmişdi. Lakin istehlak kreditlərinə məhdudiyyət qoyulması bankların gəlirlilik səviyyəsini azaldır. Bununla da banklar artıq əvvəlki faiz dərəcələri ilə əmanət cəlb edə bilmir. Bu ilin yanvar-oktyabr aylarının yekunlarına görə, Azərbaycan əhalisinin banklardakı əmanətləri 7 milyard 311,8 milyon manat təşkil edib. Bu, yanvar-oktyabr aylarının yekunları ilə müqayisədə 0,1% azdır. Əmanətlərin azalması özünü həm milli valyutada, həm də xarici valtuyada yerləşdirilmiş əmanətlərdə göstərib. Əmanətlərin azalması fonunda problemli kreditlər də bank sektorunda durumu çətinləşdirir.
Problemli kredit məsələsinin necə həll edilməsinə gəlincə, ekspertlər kommersiya banklarının bu istiqamətdə lazımi addımlar atmadığı fikrindədir. Əvvəlki kimi, bankların kreditlərin verilməsilə bağlı qiymətləndirmələri qısa müddəti əhatə edir. Onlar uzunmüddətli dövr üçün kreditlərin qiymətləndirmə və ya qaytarılma mexanizmini müəyyənləşdirə bilmir. Bu gün kommersiya banklarına borcu olan vətəndaşların sayı 2.5 milyon nəfərdən çoxdur. Hesab edilir ki, problemi aradan qaldırmaq üçün Mərkəzi Bank yüksək kreditlərin normasına yenidən baxmalı və ehtiyat normasını daha da ağırlaşdırmalıdır ki, kommersiya bankları yüksək kreditləri verməkdə maraqlı olmasınlar. Əks halda bu məsələ bank sektoru üçün başağrısı olaraq qalacaq.
Problemli kreditlərin həlli üçün kollektor agentliklərinə üz tutanların da sayı az deyil. Belə agentliklərin xidmətinə artıq böyük tələbat var. Hazırda problemli kreditlərlə bağlı məsələnin həllində kollektor agentlikləri müəyyən rol oynayır. Lakin bu da problemin tam həllinə imkan vermir.
Yaranmış durumda banklar problemi aradan qaldırmaq üçün maksimum dərəcədə ehtiyatlı olmalıdır. Mərkəzi Bank yanında fəaliyyət göstərən mərkəzləşdirilmiş kredit reyestri isə onlara imkan verir ki, müştəriləri düzgün qiymətləndirə bilsinlər. Oradan hər bir müştərinin başqa banka borclu olub-olmadığı, davamlı ödəyib-ödəmədiyi haqda məlumat əldə edirlər. Lakin qeyd olunduğu kimi, bütün bunlara rəğmən, problemli kreditlərin miqdarı artır. Elə bu da bankların prosesi düzgün qiymətləndirəmməsinin vacib göstəricisi sayılır.
Tahir TAĞIYEV
