İqlim problemi bütün ölkələri "dağıdır"…
Dünya boyu getdikcə xüsusi aktuallıq kəsb edən məsələlədən biri də iqlim dəyişiklikləri ilə bağlıdır. Hadisələrin inkişaf axarı göstərir ki, bundan təsirlənməyən ölkə yoxdur. Elə Azərbaycan da iqlim dəyişikliklərinin fəsadlarını getdikcə daha çox hiss edən ölkələr sırasında yer alır.
Məsələnin maraqlı tərəflərindən biri bu dəyişikliklər fonunda qeydə alınan ziddiyyətlərdir. Belə ki, əksər ölkələr eyni zamanda həm daşqınlar, həm də quraqlıq problemləri ilə üzləşib. Azərbaycanda da bu hal özünü qabarıq göstərir. Bunlar fonunda alimlər xəbərdarlıq edir ki, əsrin sonuna qədər bəşəriyyətin beşdəbirindən çoxu təhlükəli isti ilə qarşılaşa bilər. “Nature Sustainability” jurnalında dərc edilmiş Böyük Britaniyanın Ekseter Universitetinin yeni tədqiqatına əsasən, mövcud iqlim siyasəti ilə bizi sənaye dövründən əvvəlki səviyyədən 2,7 dərəcə yuxarı istiləşmə gözləyir. BMT-nin İqlim Dəyişikliyi üzrə Hökumətlərarası ekspertlər qrupuna (İDHEQ) görə, bu, "iqlim fəlakəti”nin qarşısını almaq üçün lazım olan 1,5 dərəcə istiləşmə həddini ötəcək. Bu cür istiləşmə baş verdikdə, 2100-cü ilə qədər 2 milyard insan, yəni Yer kürəsində gözlənilən əhalinin təxminən 20 faizi həyat üçün təhlükəli istiyə və ekstremal hava şəraitinə məruz qalacaq. Orta qlobal temperatur 29 dərəcə Selsini keçəcək. Halbuki, insan üçün optimal temperatur 13-25 dərəcə təşkil edir. Hindistan kimi bəzi ölkələr isti səbəbindən, ölümlər də daxil olmaqla, artıq antropogen qlobal istiləşmənin nəticələrindən əziyyət çəkirlər. Ekstremal isti həmçinin insanın işləmək, düşünmək və təhsil almaq qabiliyyətinə təsir edə bilir. O, məhsula dağıdıcı təsir edə, böhranlar, yoluxucu xəstəliklər və hamiləlik vaxtı fəsadların yaranma ehtimalını artıra bilər. Bu təsir yayıldıqca daha çox insan evlərini tərk etməyə və ya daha sərin iqlimi olan ölkələrə köçməyə məcbur olacaq. Hindistan həmişəki kimi ekstremal istiyə məruz qalan, ən böyük əhalisi olan və daha çox zərərçəkən ölkələrdən biri olacaq, ondan sonra Nigeriya, İndoneziya, Filippin və Pakistan yer alacaq. Hətta nisbətən sərin iqlimi olan yerlər daha çox sayda isti və quraqlıq dalğalarına məruz qalacaqlar. Tədqiqat iqlim dəyişikliyinin insan həyatının itirilməsinə diqqət yetirməklə, daha isti və sıx məskunlaşan ölkələrə qeyri-mütənasib təsirini vurğulayır. Bir qayda olaraq, bunlar iqlim böhranına ən az töhfə verən inkişaf etməkdə olan ölkələrdir. Amma inkişaf etmiş ölkələr üçün də vəziyyət ürəkaçan deyil. Məsələn, bu gün Avropa həm quraqlıqdan, həm də daşqınlardan əziyyət çəkir. Bu, Avropa Komissiyasının iqlim dəyişikliyinin bilavasitə nəticələri kimi qiymətləndirdiyi iki təzaddır.
Quraqlıq Cənubi Avropada, xüsusən İspaniyada kənd təsərrüfatına böyük zərər vurub. Digər tərəfdən region may ayında, İtaliyada olduğu kimi, güclü daşqınlardan əziyyət çəkir. Bu, Avropa Komissiyasının iqlim dəyişikliyinin bilavasitə nəticələri kimi qiymətləndirdiyi təzadlı vəziyyətdir. Quraqlıq iqtisadi nəticələrə və ərzaq böhranına səbəb ola biləcək aşkar təhlükəyə çevrilib. Ekspertlərin fikrincə, mütəmadi yağıntıların olmaması və temperaturun iki dərəcə yüksəlməsi İspaniyanın ümumdaxili məhsulunun 7 faiz azalmasına səbəb olacaq. Əgər qlobal istiləşmə 3 dərəcəni ötərsə, dünya ÜDM-i 17 faiz itirəcək. Quraqlıqla mübarizənin ön cəbhəsində aqrar sektor, onun adaptasiya qabiliyyəti və su resurslarının effektiv idarə edilməsi dayanır. Əkinçiliyin gələcəyi iqlim dəyişikliyinə uyğunlaşmaqdan asılıdır. Son 50-60 il ərzində Yer kürəsinin əhalisi üç dəfə artıb və dünya iqtisadiyyatı onları yedirməlidir. Fermerlər və əkinçilər təşkilatlarının məlumatına görə, quraqlıq Avropanın Aralıq dənizi regionuna, əsasən də ərazisinin 75 faizi səhralaşma təhlükəsi ilə üzləşən İspaniyaya daha çox təsir edir. Bir çox ölkələrdə də eyni hal müşahidə olunur. Azərbaycanda da durum ürəkaçan deyil. xüsusən Xəzər dənizi ilə bağlı problem bu fonda özünü qabarıq büruzə verir. ABŞ-ın NASA kosmik agentliyi bildirir ki, sahil ölkələri üçün biomüxtəliflik və iqtisadiyyat baxımından əvəzolunmaz su hövzəsi olan Xəzər dənizi sürətlə dayazlaşır. Məlumata görə, bu, dənizin şimal hissəsində xüsusilə nəzərə çarpır. Problemin miqyasını göstərmək üçün Xəzərin Qazaxıstan hissəsinin 2006-cı və 2022-ci ilin sentyabrında çəkilmiş iki peyk şəklini dərc edilib. Fotolardan görünür ki, bəzi yerlərdə sahil xətti kilometrlərlə geri çəkilib, Kaydak körfəzi tamamilə quruyub. Xəzərin sürətlə quruması Türkmənistanın sahilyanı ərazisində də nəzərə çarpır. Məsələn, hələ 2007-ci ildə eyniadlı yarımadadakı Xəzər şəhəri birbaşa dəniz sahilində yerləşirdi. Xəzər quruduqca sahil xətti getdikcə uzaqlaşır və indi bəzi yerlərdə su 800 metr çəkilib. Bir neçə peyk tərəfindən toplanmış və NASA Qlobal Su Monitoru tərəfindən əldə edilmiş radar hündürlüyü məlumatları göstərir ki, Xəzər dənizində suyun səviyyəsi 1990-cı illərin ortalarından başlayaraq azalmağa başlayıb. Qeyd olunur ki, iqlim dəyişikliyi havanın temperaturunun yüksəlməsinə və buxarlanmanın artmasına səbəb olduğu üçün azalma davam edə bilər. Bu fonda son dövrlərdə Azərbaycanın bəzi rayonlarında qeydə alınan dağıdıcı daşqınlar iqlim dəyişmələrinin ölkəmizdə də özünü qabarıq büruzə verməsi ilə müşayiət edilir. Bütün bunlardan, dünya ölkələrində olduğu kimi, Azərbaycanda da əhali və iqtisadiyyat əziyyət çəkir.
Tahir TAĞIYEV
