Fevralın 15-də Münhen Təhlükəsizlik Konfransı çərçivəsində baş tutan Azərbaycan prezidenti İlham Əliyev və Ermənistan baş naziri Nikol Paşinyan arasındakı canlı debat Dağlıq Qarabağ münaqişəsi ilə bağlı dünya ictimaiyyətinin bir daha əsl reallıqlarla tanış olmasına gətirib çıxardı. Burada bir mühüm məqam o oldu ki, debat fonunda Qarabağ məsələsi ilk dəfə olaraq beynəlxalq ekspertlərin iştirakı ilə müzakirə predmetinə çevrildi.
Artıq yenə dünya miqyasında, o cümlədən Ermənistanda açıq qəbul edilir ki, Azərbaycan prezidenti erməni baş nazirə beynəlxalq auditoriya qarşısında tarix və siyasət dərsi verdi. Ermənistanın baş naziri isə bunun əvəzində tarixi faktları qəsdən təhrif etməklə vəziyyətdən çıxmağa çalışsa da, faktiki olaraq özünü bir neçə dəfə gülünc vəziyyətə saldı. Halbuki, prezident İlham Əliyev bu debat vasitəsilə canlı yayımda dünyanın gözü qarşısında Qarabağ münaqişəsi ilə bağlı konkret faktları və hazırkı vəziyyəti dünyanın diqqətinə çatdırdı. Yuxarıda qeyd olunduğu kimi, Paşinyana verilən dərs Ermənistanın özündə də açıq etiraf olunur. Məsələn, erməni politoloq Haqik Hambaryan bu xüsusda bildirir: “Paşinyanın bir çox məsələrlə bağlı məlumatsızlığı Ermənistan və Qarabağın gələcəyini təhdid edir. Fevralın 15-də Münhendə baş tutmuş Paşinyan-Əliyev debatı bir çoxlarını sevindirdi, bir çoxları üçün isə məyusluq və qorxu yaratdı. Əsasən hökumətyönlü və ya Qarabağ münaqişəsindən xəbərsiz olan insanlar fərqinə varmadılar ki, Ermənistanın baş naziri məsələ ilə bağlı vacib məlumatlara nə qədər pis sahibdir”. Ermənistan müdafiə nazirinin sabiq müavini Artak Zakaryan da eyni mövqedən çıxış edir: “Qarabağ məsələsində Paşinyandan nə zamansa müsbət irəliləyiş, yaxud həllər gözləməmişəm və bu barədə danışmışam. Münhendə baş verənlər mümkün olan bütün ümidləri sarsıtdı. Azərbaycan prezidenti İlham Əliyev danışıqlar prosesində mərhələli həll yolu barədə danışdı. Yəni müəyyən ərazilərin qaytarılması, qaçqın və köçkünlərin geri dönməsi, münasibətlərin normallaşdırılması, daha sonra Azərbaycanın daxilində birgə yaşayış. Paşinyan Əliyevin bu tezislərinə tam cavab vermədi, birtəhər Düşənbə görüşü, Qarabağın təhlükəsizliyi və münaqişənin tarixi haqqında danışdı. Hamının gülüşünə səbəb olan "mikro, mini inqilablar" barədə uzun danışmağın, özünü tərifləməyin mənası nə idi? Ermənistan bundan nə qazanır? Paşinyan o qədər sadəlövhdür ki, təqdir olunacağına və ya Ermənistan üçün qalib mövqe əldə etməyə ümid edir.
Aparıcının Ermənistanın beynəlxalq ictimaiyyətdən nə gözləməsinə dair sualına cavabında isə Paşinyan qeyd edib ki, beynəlxalq birlik münaqişənin hərbi yolla həll oluna bilməyəcəyini bəyan etməlidir. Bu, min dəfə və bizim gözləntilərimiz olmadan edildi. Bunun əvəzində isə İlham Əliyev qeyd edir ki, beynəlxalq birlik Ermənistana qoşunlarını işğal edilmiş Azərbaycan ərazilərindən çıxarılması üçün təzyiq göstərməlidir". O əlavə edib ki, Azərbaycan prezidenti ermənilərə öz müqəddəratını təyin etmək üçün başqa bir yer tapmağı tövsiyə edərkən, Paşinyan niyə yenidən böyük Tiqran dövrünə qayıdır və iştirakçıların gülüşünə səbəb olur: "Keçmişin xatirələri və tarixlə mübahisənin mənası nədir? Qorxaq, müdafiə olunmağa çalışan və xəcalət yaradan bir rəhbər beynəlxalq müzakirələrdə danışmaq hüququna malik deyil. Eyni hal qapalı görüşlərdə də baş verirmi? Münhen debatının təhlükəsizlik baxımından dünyaya nə verdiyini bilmirəm, amma ölkəmizin hərbi-siyasi təhlükəsizliyi baxımından ciddi nəticələr çıxarılmalıdır. Uzun müddət azərbaycanlılar "işğal olunmuş ərazilər" ifadəsini hətta ictimai təşkilatların sənədlərində də daxil edə bilmirdilər, amma indi bunu ən yüksək səviyyədə bəyan edirlər, biz tərəfdən isə cavab yoxdur. Əliyev bir daha qeyd etdi ki, danışıqlar prosesində məsələni mərhələli həllə doğru aparırlar. Yəni bəzi ərazilərin geri qaytarılması, qaçqın və məcburi köçkünlərin yenidən məskunlaşdırılması, münasibətlərin normallaşdırılması, daha sonra Azərbaycan tərkibində milli azlıq kimi xoşbəxt, qayğısız həyat və sair. Paşinyan Düşənbədə Qarabağın təhlükəsizliyi və konfliktin tarixindən qarmaqarışıq danışaraq Əliyevin bu müşahidəsinə tam cavab vermədi”.
Daşnaksütun partiyasının üzvü Lilit Qalstyan isə bildirir: “Diplomatiya, ictimai danışıq çox danışmağı-boşboğazlığı sevmir, xüsusilə də malik olmadığın bir dillə. Paşinyan da naşı bir diplomat olduğunu Münhendə Əliyevin qarşısında göstərdi. Paşinyan əvvəlcə öz səhvlərini görmək, sonra düzəltmək qabiliyyətinə sahibdirmi? Bəs səhvlər çox və düzəlməzdirsə? Paşinyanın səhvləri çox olsa da, o bunları düzəldə bilmir”. Erməni publisist Vahan İşxanyan isə qeyd edib ki, Paşinyan Ermənistanda yalan danışmağı səlis bacarır, Əliyev qarşısında isə həqiqəti hıqqanaraq da söyləyə bilmir: “Paşinyanın niyə hər zaman yalan danışdığı məlumdur, çünki həqiqəti bilmir”.
Erməni yazıçısı Anna Turcotte isə Paşinyanın Münhen təhlükəsizlik konfransı çərçivəsində İlham Əliyevin qarşısında gülünc vəziyyətə düşməsini baş nazirin kütlüyü ilə izah edib. Erməni yazıçısı vurğulayır ki, məhz Paşinyanın tarixdən xəbərsiz olması, siyasi diskussiyaya lazımınca hazırlaşa bilməməsi onu, onun timsalında isə bütün Ermənistanı gülünc vəziyyətdə qoyub. Paşinyanın Azərbaycan prezidentinə bütün parametrlərdə uduzduğunu bildirən Turcotte Ermənistan baş naziri haqqında "ayıb olsun" ifadəsini işlədib. Beynəlxalq münasibətlər sahəsində ekspert, Corctaun İnstitutunun professoru Brenda Şaffer də Paşinyanın aciz duruma düşdüyünü vurğulayır. O burada bir fakta diqqət yteirir: “Nikol Paşinyan, siz Münhen Təhlükəsizlik Konfransında Dağlıq Qarabağın Ermənistandan ayrı hüquqi subyekt olduğunu bəyan etmisiniz. O zaman niyə sizin öz oğlunuz Dağlıq Qarabağda xidmət edir?”. Brenda Şaffer Münhendə Ermənistanın işğal siyasətinin mahiyyətinin tam ifşa olunduğunu xüsusi qabardır. Rusiya Federasiyasının İctimai Palatasının üzvü Sergey Markov da bildirir ki, Azərbaycan prezidenti İlham Əliyevin böyük diplomatik istedadı Paşinyanın gülünc duruma düşməsi ilə nəticələndi:“Əlbəttə, Azərbaycan prezidenti İlham Əliyevin böyük diplomatik istedadını, dünya liderləri ilə ünsiyyət təcrübəsini nəzərə alanda, onun Nikol Paşinyan üzərində qələbə qazanması təəccüblü deyil. Üstəlik, həqiqət Azərbaycan prezidentinin yanındadır. Çünki hamı bilir ki, Dağlıq Qarabağ və ətrafındakı ərazilər işğal olunub, orada etnik təmizləmə aparılıb. Tarixə ekskursiyalar barəsində isə onu deyə bilərik ki, Nikol Paşinyanın Böyük Tiqranla əlaqəli açıqlaması, yəqin ki, kiçik millətin bir növ yeniyetməlik kompleksinin irrasional şüurunun təzahürüdür”.
Ekspertin fikrincə, dünya üçün bir daha aydın oldu ki, Dağlıq Qarabağ münaqişəsinin nizamlanması region üçün mütləq vacibdir: “Əsas ziddiyyət bundan ibarətdir ki, indi fərqli güc nisbəti mövcuddur. Azərbaycan 30 il əvvəl olduğu kimi deyil. Əlbəttə ki, Bakı Qarabağın və ətraf rayonların qaytarılmasını tələb edəcək. “DQR”, Azərbaycanın işğal olunmuş digər rayonları kimi, beynəlxalq ictimaiyyət tərəfindən tanınmayıb. Onlar Azərbaycanın ayrılmaz hissəsidir. Məhz Azərbaycan dinc və ya hərbi yolla onları qaytarmaq hüququna malikdir. Dağlıq Qarabağda və ətraf ərazilərdə kütləvi etnik təmizləmə aparıldığı, azərbaycanlıların qovulduğu açıq-aydın görünür. Deməli, Qarabağın “müstəqilliyini” tanımaqdan söhbət belə gedə bilməz. Etnik təmizləmənin nəticələri tanına bilməz. Təəssüflə etiraf etməliyəm ki, yenidən hərbi əməliyyatlar təhlükəsi artır, bunu əvvəllər də demişdim. Azərbaycan isə Ermənistan Silahlı Qüvvələrindən xeyli üstün olan orduya sahibdir. Bundan əlavə, Azərbaycanın güclü iqtisadiyyatı digər ölkələrə rəsmi Bakının haqlı olduğunu göstərir”. Ekspert xatırladır ki, dinc yolla nizamlama planı var: “Bəli, “Kazan düsturu” hazırlanmışdı. Bu, irəliyə doğru bir addımdır. Bunun mahiyyəti Ermənistanın Dağlıq Qarabağ ətrafındakı işğal etdiyi əraziləri Azərbaycana qaytarmasıdır. Buna cavab olaraq, Azərbaycan Ermənistanın iqtisadi blokadasını ləğv edib bu ölkə ilə Qarabağ bölgəsi arasında əlaqə qurmaq üçün dəhliz qoyur. Bundan sonra sülhməramlıların daxil olması, Qarabağın müvəqqəti statusunun müəyyən edilməsi məsələlərinin müzakirəsi gəlir. Bu, münaqişənin güc yolla həlli variantından qaçmağa kömək edəcək. “Kazan düsturu” masadadır və həyata keçməlidir. Ancaq təəssüf ki, Nikol Paşinyan qorxur. Buna görə də o, bu kompromisi Qarabağın erməni icması ilə “bölmək” istəyir. Bu mənada, Nikol Paşinyanın Münhendəki çıxışı Qarabağın erməni icmasına etdiyi müraciət kimi də qiymətləndirilməlidir”. Amerikalı politoloq, beynəlxalq münasibətlər sahəsində ekspert Piter Teys isə Münhen debatı barədə bildirir: “Azərbaycanın mövqeyi gələcəkdə Dağlıq Qarabağ münaqişəsinin həllində üstün olacaq, Bakının fəal diplomatiyası həmişə uğurlu olub. Qeyd edim ki, çıxışı zamanı prezident İlham Əliyev Avropa təhlükəsizliyi üçün önəmli olan Azərbaycanın tam ərazi suverenliyinin vacibliyini vurğuladı. Hesab edirəm ki, Azərbaycan prezidenti bu vəziyyətdə uzaqgörən lider, Almaniya və Avropa ilə iqtisadi və təhlükəsizlik əməkdaşlığının daimi tərəfdarı kimi çıxış etdi”. Müzakirələr zamanı Ermənistan baş nazirinin mövqeyi barədə danışan Teys Paşinyanın çaşqın və zəif lider kimi göründüyünü, əməli ilə sözlərinin üst-üstə düşmədiyini qeyd edib: “Paşinyan Dağlıq Qarabağdakı mövcud status-kvonu qorumağa çalışan sovet məmurudur. Rəsmi İrəvanın siyasətindəki yüksək korrupsiyalaşma bölgədəki silahlı qarşıdurmanı uzadır və erməni xalqını ifrat yoxsulluqdan əziyyət çəkməyə məcbur edir”.Bütün bunlar bir daha təsdiq edir ki, Paşinyanın tarixi məlumatların təhrifi ilə “zəngin” olan iddialarına qarşı əsaslı faktlar gətirməklə prezident İlham Əliyev onu Münhendə çətin vəziyyətə salıb. Bu zərbədən isə Paşinyanın yaxın müddətdə özünə gələ biləcəyi inandırıcı görünmür.
Tahir TAĞIYEV
Yazı Azərbaycan Respublikasının Prezidenti yanında Kütləvi İnformasiya Vasitələrinin İnkişafına Dövlət Dəstəyi Fondunun maliyyə dəstəyilə çap olunur.
