Bazar günü, 13 iyul 2025
     

İbtidai hay sürüsünün instinkt-mistik təsəvvürünün formalaşması mərhələlərinin Həbəş və Misir dövrü...

Image

Böyük Kilikiya evinin baş keşişi birinci Aram (Bedros Keşişyan, 1947): “Erməni xalqının ən qüdrətli silahı bu xalqın birliyidir. Onun onurğa sütunu isə Ermənistan və Arsakdır. Bu birliyi sarsıdan  istənilən cəhdi biz rədd edirik. Bu  mənim vəsiyyətimdir”.

Qədim Roma mütəfəkkirlərinin  (Homerin “İlliada”, Herodotun “Tarix”, Strabonun “Coğrafiya” (XVII kitab), Platonun (e.ə.429-347-ci illər, “Timey” və “Kritiy” əsərləri), Ksenefontun (e.ə. 430-356-cı illər, “Anabasis”, “Yunan tarixi”), Bizanslı Prokopiya Kesarskinin (490-565-ci illər, “Müharibələrin tarixi”, “Gizli tarix”...) əsərlərində  bəşər  sivilizasiyasının Həbəş və Misir mərhələsi həm də insan cəmiyyətinin təkamül dövrləri kimi qiymətləndirilir və bu təbii, tarixi-coğrafi ərazilər bəşər ictimai cəmiyyətinin formalaşmasının qədim məkanı kimi qəbul edilir. Qəbilə-tayfa birliklərinin cəmiyyət-dövlət halında təşəkkülündə təbii-coğrafi amillərin və ictimai-siyasi proseslərin, silahlı qarşıdurmaların, hərbi-tarixi mübarizələrin (müharibələrin), dini-mistik dünyagörüşü təlimlərinin təsiri qədim Həbəş və Misir dövlətlərinin (ərazilərinin) hüdudunda  insan cəmiyyəti timsalında kifayət qədər əsaslandırılır. Eləcə də qədim roma-yunan və ərəb tarixçilərinin (Əbül Həsən Əli əl-Məsudi (IX əsr - 956-cı il, ərəb “Herodotu”), İbn-Haldun (1332-1405) əsərlərindən də istifadə edilir. 
Afrika qitəsinin şərq ərazilərində qəbilə-tayfa birliklərinin regional ərazi üzrə paylanması (miqrasiyası və sonrakı məskunlaşma mərhələləri) barədə qədim yunan, Roma, eləcə də rus alimlərindən A.A.Nemirovskinin (1968) “Qədim Şərq”... əsərlərində də kifayət qədər ətraflı məlumatlar verilir. 
Bu mərhələ qədim Həbəş və Misir tarixinin e.ə. IV minillik dövrünü əhatə etdiyindən, bəşər sivilizasiyasının təkamülündə Nil çayı hövzəsinin, xüsusilə onun yuxarı axınlarının təbii-coğrafi şəraitinin rolu müstəsna əhəmiyyət daşıyır. Belə ki, Yuxarı Misir hakimlərinin Həbəş ərazilərindəki təbii sərvətlərdən istifadə etməsi, həmin ərazilərə hərbi yürüşlərin təşkili, Omo çayı hövzəsindən köçəri qəbilə-tayfa birliklərinin Nil hövzəsinə miqrasiyası və bu təbəddülatların getdikcə miqyasının artması, eləcə də bu proseslərdə kahinlərin yaxından iştirak etməsi təkamül mərhələsinin aparıcı qüvvəsinə çevrilib. Həbəş dağlıq yaylasından Nil çayı hövzəsinə köçürülən (və ya köçən) tayfa-qəbilə birlikləri, ibtidai insan sürüləri (protohay tayfaları) iqlim dəyişikliyi ucbatından (yay dövründə güclü yağışların yağması, Nil çayı vadisinin su altında qalması) tez-tez yerini dəyişməli olub və bu məqsədlə kahinlərin (sehrbazların) xidmətində durmağa məcbur olublar, çünki onlar həm də nisbətən təhlükəsiz ərazilərdə məbədlər tikib orada yaşayırdılar. Dağıdıcı və fəlakətli təbii proseslərin (zəlzələ, daşqın, quraqlıq, vulkan püskürməsi, çay daşqınları, meşə yanğınları...) baş verməsində mistik təsəvvürlərin izahı Həbəş və Yuxarı Misir kahinlərinin qəbilə-tayfa birlikləri üzərində üstünlüklərini qorumaqla yanaşı, onlardan istədikləri kimi istifadə etmələri üçün də yararlı olub. Omo və Mavi Nil çayları hövzəsində mağaralarda, çay vadilərində, cəngəllikli-liyanalı meşələrdə həyat tərzi sürən ibtidai protohay sürüləri (Tana gölü sahillərində və indiki Tiqrau əyalətində)  həm də Həbəş və Misir kahinlərinin mistik dünyagörüşünün və  təlimlərinin diqtəsi-əsarəti altında olublar. 
Nəticədə, e.ə. VI-IV minilliklərdə Nil çayı vadisində qədim Həbəş və Misir kahinlərinin xristianlığa qədərki mistik-mərasim təlqinlərində, ibadətlərində istifadə edilən papirusların (yarpaqları, gövdələri) becərilməsində daha çox qul halında gətirilən insan sürülərindən (o cümlədən protohaylardan) istifadə edilib. Çünki Yuxarı Misir nomlarının e.ə. V-IV minilliklərdə Həbəş dağlıq yaylasında, Omo çayı hövzəsində hərbi yürüşlərinin bir istiqaməti də, ibtidai hay sürülərinin mağara həyat tərzi sürdükləri ərazilər də (indiki Tiqrau əyaləti həm də II-XII əsrlərdə mövcud olmuş Aksum çarlığının ərazisi idi (Amxara-Afar regoinu daxilində, Sudanla həmsərhəddir) onlara aid idi. İnzibati ərazi baxımından Aksum çarlığında ilk rəsmi din kimi xristianlıq 325-ci ildə qəbul edilib. Hayların (protohayların sürülərinin) bu dinin qədim nümayəndələri olması barədə iddiaları məhz bu tarixdən və həmin minillikllərin tarixi-coğrafi keçmişindən qaynaqlanır.  
Yuxarı Misir nomlarının ərazilərində suvarma əkinçiliyi və papirus yetişdirilməsi ilə məşğul olan, eləcə də Tana gölü hövzəsindəki ibtidai hay sürüləri iqlim-landşaft elementlərinin təsirindən asılı olmayaraq genetik qan-yaddaş kod daşyıcılarının refleksinə uyğun assimlyasiya prosesinə uyarlığı cəhətdən (varolma instinktinin güclü olması) artıq e.ə. IV minilliyin başlanğıcında  kahinlərlə-sehrbazlarla əlaqələr qurulub və öz xislətlərinə uyğun olaraq onlardan istifadə ediblər.  
Bu proses Tana gölü sahillərində minilliklər  boyunca xüsusilə öz davamlılığı və əhatəliyi ilə fərqlənib. Gölün cənubunda Hayasa yaşayış məntəqəsinin mövcudluğu geniş və hərtərəfli tədqiqatın obyekti kimi əhəmiyyətlidir.  
Həbəş dağlıq yayalasından və Omo çayı vadilərindən qəbilə-tayfa birliklərinin köçürülməsi prosesinin bir hissəsi həm də Nil çayının mənbəyi hövzəsində Tana gölü sahillərində və adalarında (Daqa, Zere adaları) məskunlaşan protohay sürülərinə də şamil edildiyindən, bəzi xarakterik toponimlərin izahına böyük ehtiyac var (bu adalarda qədim məbədlər möbcud olub). Belə ki, Mavi Nil çayı hövzəsinin və Tana gölünün (ada və yarımadaları) Tiqrau əyalətinə (bu əyalətin Mekele şəhərində də qədim kahinlərin məbədi qalmaqdadır) bitişik, yaxın əraziləri açıq landşaft örtüyündən və mağaralardan ibarətdir. Bu ərazilər qədim insan yaşayış məskənləri kimi (məhz protohay sürülərinin yuva qurduqları yerlər) indi beynəlxalq turizm obyektləri kimi xəritələşdirilib. Həmin məkanlar e.ə. IV minillikdə Həbəş və Misir kahinlərinin təsiri altında olan qəbilə-tayfa birliklərinin yayıldığı sahələrin hüdudları daxilindədir. Bu mağaralar tiqran və tiqrau sürülərinin yerli tayfa birlikləri ilə sıx assimilyasiya mərkəzi kimi qeyd olunur. Çünki məhz bu hissədə sonralar Arma bölgəsinin əsası qoyulub (sonralar Xayasa (Hayasa) adlanıb) və protohay sürülərinin sıx cəmləşdiyi əyalətə çevrilib. Yerli kahinlərdən əxz edilən baş örtükləri, əllərinə aldıqları əsanın forması və bəzəkləri, üstlərinə taxdıqları nümunələr (atributlar) əski  dini inancların və mistik təsəvvürlərin hay keşişlərinə tarixi irs nümunəsidir. Hay mifologiyasında şir, qartal, öküz totemlərinin ilahiləşdirilməsi də həmin dövrün yadigarlarındadır. Bu mifoloji mənbələrdən qaynaqlanan hay eponimlərindən Aram-əski Hay əcdadlarının şəcərə davamçısı, oğlu Ara, Anuşavan (Aranın oğlu), eləcə də epik qəhrəmanları Tiqran... göründüyü kimi, qədim Həbəş və Misir ərazilərində formalaşan protohay sürülərinin, yerlərinin adlarının (toponimlərinin) ifadəsidir. Və yaxud, hay mifoloji təsəvvüründə onların əcdadlarının beşiyində duran Aykın (Xayın) yaratdığı Aykazuni sülaləsinin adı sırf həmin tarixi-coğrafi məkanların nişanəsinə uyğundur.
Bu yerdə bir cəhətə diqqət yetirmək vacibdir. Özəl hay xislətinin və düşüncəsinin ədəbi-bədii təcəssümü qan-gen yaddaşı kimi minillikləri keçib, XX əsrdə iki şəxsin timsalında da dəqiq ifadəsini tapıb: ata-oğul,  rəssam və bəstəkar Martiros və Qazaras Saryanların timsalında.   
Rəssam M.S.Saryan (1880-1972) 1910-1911-ci illərdə Türkiyə, İran və Misir ərazilərinə səyahət edərək, qədim dövrün məbədləri ilə maraqlanıb və qədim Misir miniatür xəzinə və örtük nümunələri ilə tanış olub. Sonra, özünün dediyi kimi, keşmişdən müasirliyə gələn yolun təsviri ifadəsi kimi “Eqişe çarensin portreti” (1923), “Mənim ailəm” (1929) simvolik rəsmlərini işləyib. Bəstəkar Q.M.Saryan (1920-1998) isə atasının qədim miniiliklərlə bağlı gen yaddaşının nisgilinə rəğmən “Səni tərənnüm edirəm, Vətən” mahnısını bəstələyib (1955). 
İbtidai protohay sürülərinin müasir nümunələrinin (qalıqlarının) timslında əski Şərqi Afrika dini-ibadət təlimlərinin ruhunda, qədim Həbəş və Misir kahinlərinin təsiri altında onların pozulmaz qan-gen yaddaşı kimi mifik təsəffürlərinin dəyişilməzliyində (qartal, şir təsvirlərinə üstünlük vermələri, gerblərində və adlarında istifadə etmələri), tiqran, tiqr, tiqrau tayfalarının mərasimlərində istifadə etdikləri bəzək əşyalarına oxşar aksesuarlara üstünlük vermələrində, eləcə də Həbəşistana, Uqandaya, Tanzaniyaya və Misirə özəl münasibətlərinin förmalaşmasında öz əksini tapır.
Qismət YUNUSOĞLU
Bakı Dövlət Universitetinin müəllimi 




DİGƏR XƏBƏRLƏR

VİDEO

SON XƏBƏRLƏR

13.07.2025 / 19:01
Ukrayna kəşfiyyat polkovnikinə sui-qəsdin qisasını aldı – Kiyevdə azı iki Rusiya FSB agenti öldürüldü…

13.07.2025 / 18:16
Makron Fransanı çökdürdü, ölkə borcun içində batır - pensiya və bütün yardımlar dondurulur…

13.07.2025 / 17:10
Tramp Kiyevə silah göndərmək üçün Rusiyanın ABŞ-dakı 5 milyardını müsadirə edə bilər…

13.07.2025 / 17:07
Tanınmış aktrisa Rəsmiyyə Nurməmmədovanın 60 illiyi səhnədə qeyd olunub

13.07.2025 / 16:50
"Azərbaycanla Ermənistan arasında keçirilən sülh danışıqlarını diqqətlə izləyirik" - Ərdoğan

13.07.2025 / 16:43
"Azərbaycan-Suriya əlaqələri ölkəmizin Yaxın Şərq siyasətində mühüm istiqamətdir" - Vüqar Rəhimzadə

13.07.2025 / 15:54
İran prezidentinin İsrailin 16 iyun hücumunda yaralandığı ortaya çıxdı…

13.07.2025 / 15:19
Yeni Kaledoniyada müstəqillik tərəfdarları və əleyhdarları arasında tarixi razılaşma əldə olundu

13.07.2025 / 14:56
Sinir ağrıları və efir enerjisi ilə müalicə

13.07.2025 / 14:37
"Azərbaycan Avrasiya üçün strateji əlaqələndirici rola malikdir" - Elnur Məmmədov

13.07.2025 / 13:50
Gülzar Namazovanın "Vətən müharibəsi ensklopediyası" adlı kitabının təqdimatı keçirildi - FOTO

13.07.2025 / 13:22
İstirahət zonalarında polisin fasiləsiz xidməti davam etdirilir

13.07.2025 / 11:37
Prezident İlham Əliyev Monteneqronun Prezidentini təbrik edib

13.07.2025 / 10:52
Polis Beyləqanda əməliyyat keçirdi - 9 nəfər saxlandı

12.07.2025 / 21:17
Vüqar Rəhimzadə: “Gəmiqaya və Göygöl Tarixi-Mədəni və Təbii Kompleksi” Azərbaycanın bəşəriyyətə bəxş etdiyi irs nümunəsidir

12.07.2025 / 21:09
Azərbaycan və Türkiyə prezidentləri arasında telefon danışığı olub...

12.07.2025 / 21:03
Azərbaycanın iki naziri adından saxta xəbər yayıldı - MEDİA Agentliyi xəbərdarlıq etdi...

12.07.2025 / 20:28
Putini Ukraynada dayandıra bilməyən Tramp hərəkətə keçdi – öncə silah yardımı, ardınca... "yaxında nəsə baş verəcək”...

12.07.2025 / 20:03
Rusiyanın yeganə təyyarədaşıyan gəmisini doğrayıb "metallom" edəcəklər

12.07.2025 / 19:20
Ailə sədaqətini və qonşuluq münasibətlərini insan canavardan öyrənməlidir

12.07.2025 / 17:10
Yaxın zamanlarda Azərbaycan qazının Türkiyə ərazisindən Suriyaya ixracına başlanacaq...

12.07.2025 / 16:21
"Suriya Azərbaycanla bir sıra sahələrdə əməkdaşlıqda maraqlıdır" - Əhməd Əl Şaraa

12.07.2025 / 16:18
Əhməd Əl Şaraa Prezident İlham Əliyevə təşəkkür etdi

12.07.2025 / 16:15
"Suriyada yeni hakimiyyətin qurulmasından sonra əlaqələrimizin inkişafı üçün böyük perspektivlər açılıb" - Prezident İlham Əliyev

12.07.2025 / 16:11
Prezident İlham Əliyevin Suriyanın keçid dövrü Prezidenti ilə görüşü olub - YENİLƏNİB

12.07.2025 / 15:34
UNESCO ermənilərin saxta “Urartu tarixini” rəsmiləşdirdi... Tarixə həqarət...

12.07.2025 / 15:21
Azərbaycanla gərgin günlərdə rus icması Rusiyanı müdafiə etməli idi? - Primakov "duzsuz" danışdı...

12.07.2025 / 14:30
SOCAR-la Suriya Hökuməti arasında Anlaşma Memorandumu imzalandı - FOTO

12.07.2025 / 13:48
Erməni işgəncəsi qurbanlarının məhkəmə ifadələri əsasında kino çəkiləcək(?)..

12.07.2025 / 13:38
Sonsuzluğa "çarə tapan" dələduzlar peyda olub...

12.07.2025 / 13:31
Rusiya xarici siyasi təsir aləti kimi mediadan fəal istifadə edir - Mətbuat Şurası beynəlxalq ictimaiyyətə müraciət etdi

12.07.2025 / 13:28
Əhməd əl-Şaraa Azərbaycana gəldi – Suriya ilə münasibətlərdə yeni dövr başlayır

12.07.2025 / 12:07
DÇ-2030-un finalı bu stadionda keçiriləcək - AÇIQLANDI

12.07.2025 / 11:10
Ərdoğandan qərar - bu xanımı vəzifəyə təyin etdi

12.07.2025 / 11:02
Tramp ŞOKDA - ABŞ məhkəməsi Prezidentin fərmanını blokladı!

12.07.2025 / 10:54
Narkotik vasitələr becərən Qəbələ sakini yaxalanıb

12.07.2025 / 10:00
Mingəçevirin bu ərazilərində qaz olmayacaq - XƏBƏRDARLIQ

12.07.2025 / 09:12
"Feyk xəbər" yayanları ciddi cəza gözləyir

12.07.2025 / 09:03
Ölkəmizə "cəhənnəm istilər" gəlir...

12.07.2025 / 08:44
Sertifikasiyadan sonra indi də müəllimlərin dərs yükü problemə çevrilib...

12.07.2025 / 01:05
Azərbaycandan tarixi uğur - 40 gündə 6 seçkidə qalib gəldik...

11.07.2025 / 21:43
Erməni işğalı zamanı əsirlikdə və girovluqda saxlanılmış şəxslər ifadə verdi – MƏHKƏMƏ+ FOTO

11.07.2025 / 21:30
Rusiya XİN Azərbaycanda rus dilinin vəziyyətini(?) araşdırır...

11.07.2025 / 21:15
Antiterrordan Əbu-Dabiyədək - Əliyevin təşəbbüsləri aparıcıdır...

11.07.2025 / 21:01
Priqojin 2 azərbaycanlını “Vaqner”ə hansı ölkənin həbsxanasında cəlb edib?..

11.07.2025 / 20:46
Bakı-İrəvan sazişi bu ilin sonunda imzalana bilər...

11.07.2025 / 20:31
Zəngəzur dəhlizi açılır - Əbu-Dabi çox şeyi dəyişdi...

11.07.2025 / 20:16
Əliyev-Paşinyan görüşünə Rusiyadan ikibaşlı rəylər gəlir...

11.07.2025 / 20:02
Dövlətdən böyük vəsait ayrılır, ipəkçilik yenə də çökür...

11.07.2025 / 19:47
Azərbaycanın və Türkiyənin qəvi düşməninin axırına Ermənistan özü çıxır…

11.07.2025 / 19:30
Professor Məhərrəm Qasımlı Aydın Quliyevi yubileyi münasibətilə təbrik etdi

11.07.2025 / 19:17
Birləşmiş Kreml-İrəvan qüvvələri başladı - “Əbu-Dabi görüşünü ABŞ təşkil edib”...

11.07.2025 / 19:05
Sabir Zeynalov Açıq Çelenc Turnirində gümüş medal qazanıb

11.07.2025 / 19:03
Üç nəfər xaricində PKK terror təşkilatı bağışlandı - Murat Karayılan, Cəmil Bayık və...

11.07.2025 / 18:57
İranın diplomatik ikiüzlülüyü

11.07.2025 / 18:47
Hökumət mollası türk dilini "cəhənnəm dili" adlandırdı...

11.07.2025 / 18:42
Bahar Muradova Balakən rayonunda vətəndaşları qəbul edib

11.07.2025 / 18:33
Qərbi Azərbaycan məsələsi beynəlxalq sənədlərdə insan haqları kimi qəbul olundu...

11.07.2025 / 18:23
İqtisadi Şuranın iclası keçirildi - 2026-cı il büdcə layihəsinə dair müzakirə aparıldı

11.07.2025 / 18:19
Təhsil Nazirliyi “qanunsuz” azad edir, məhkəmələr bərpa edir...

11.07.2025 / 18:06
Əliyev-Paşinyan razılaşmasının ardınca Rusiya hərəkətə keçdi...

11.07.2025 / 17:52
Vətəndaş Cəmiyyəti Təşkilatlarının BMT-də rolu – BAMF-dan növbəti təlim

11.07.2025 / 17:47
Azərbaycandan Almaniyaya daha çox pul axmağa başlayıb - əvvəl tərsinə idi, nə olub?

11.07.2025 / 17:44
TƏBİB-in tabeli tibb müəssisələrinin fəaliyyətinə dair növbəti geniştərkibli müşavirə keçirilib

11.07.2025 / 17:25
Tramp Ukraynaya göndərəcəyi silahların pulunu NATO-dan alacaq - Biz silahları onlara verəcəyik, onlar da Ukraynaya...

11.07.2025 / 17:12
Sabunçuda əməliyyat - Emin Səmədov 10 kq narkotiklə tutuldu...

11.07.2025 / 16:59
Dünya Çərkəz Birliyi çərkəz xalqının geridönüş haqqının tanınmasını tələb edir

11.07.2025 / 16:40
PKK-nın tərksilah edilməsilə bağlı ilk addım Süleymaniyyədə atıldı - Rəsmi Ankaradan ilk reaksiya...

11.07.2025 / 16:37
FHN-in əməkdaşı Beynəlxalq Mülki Müdafiə Təşkilatının Baş katibi seçildi

11.07.2025 / 16:28
Beynəlxalq səyyahlar Laçında... - YENİLƏNDİ

11.07.2025 / 15:57
Ürəyi Vətənlə döyünən qəhrəman Elnur...

11.07.2025 / 15:30
bp-nin Azərbaycan milli mətbuatının 150 illiyinə töhfəsi...

11.07.2025 / 15:29
Dəniz kənarında ekoloji çirklənməyə yol verən şəxslərə qarşı polis nəzarəti daha da gücləndirilib

11.07.2025 / 15:14
"Yaşyarımlıq oğlum başından qəlpə xəsarəti aldı" - Xocalı soyqırımı zamanı körpə övladları ilə girov götürülmüş qadın

11.07.2025 / 15:10
Bakıda “Gələcəyin mediası: “Əkinçi”nin izi ilə” mövzusunda Forum keçirilib - FOTO

11.07.2025 / 14:51
Azərbaycanın daha iki abidəsi UNESCO-nun Dünya İrsinin İlkin Siyahısına daxil edildi

11.07.2025 / 14:26
16 milyon manata yaxın borcu olan şirkətin əmlakı satışa çıxarıldı

11.07.2025 / 14:12
Ağdamda tikinti aparılan ərazidə insan sümüyü aşkarlandı

11.07.2025 / 13:55
Türk Rivierasında heyranedici mənzərələrlə dolu unudulmaz səyahət

11.07.2025 / 13:47
Paşinyan İrəvanı revanşistlərdən “təmizləyir”..

11.07.2025 / 13:24
“Konstitusiya və Suverenlik İli” çərçivəsində BDU-nun 2 tələbəsinə Ombudsmanın xüsusi təqaüdü veriləcək

Qərbi Azərbaycan məsələsi beynəlxalq sənədlərdə insan haqları kimi qəbul olundu...

XƏBƏR ARXİVİ

İyul
B.eÇ.aÇC.aCŞB
301234567891011121314151617181920212223242526272829303112345678910