(XI məqalə)
Böyük Kilikiya evinin baş keşişi birinci Aram (Bedros Keşişyan, 1947): “Erməni xalqının ən qüdrətli silahı bu xalqın birliyidir. Onun onurğa sütunu isə Ermənistan və Arsakdır. Bu birliyi sarsıdan istənilən cəhdi biz rədd edirik. Bu mənim vəsiyyətimdir”.
Qədim Roma mütəfəkkirlərinin (Homerin “İlliada”, Herodotun “Tarix”, Strabonun “Coğrafiya” (XVII kitab), Platonun (e.ə.429-347-ci illər, “Timey” və “Kritiy” əsərləri), Ksenefontun (e.ə. 430-356-cı illər, “Anabasis”, “Yunan tarixi”), Bizanslı Prokopiya Kesarskinin (490-565-ci illər, “Müharibələrin tarixi”, “Gizli tarix”...) əsərlərində bəşər sivilizasiyasının Həbəş və Misir mərhələsi həm də insan cəmiyyətinin təkamül dövrləri kimi qiymətləndirilir və bu təbii, tarixi-coğrafi ərazilər bəşər ictimai cəmiyyətinin formalaşmasının qədim məkanı kimi qəbul edilir. Qəbilə-tayfa birliklərinin cəmiyyət-dövlət halında təşəkkülündə təbii-coğrafi amillərin və ictimai-siyasi proseslərin, silahlı qarşıdurmaların, hərbi-tarixi mübarizələrin (müharibələrin), dini-mistik dünyagörüşü təlimlərinin təsiri qədim Həbəş və Misir dövlətlərinin (ərazilərinin) hüdudunda insan cəmiyyəti timsalında kifayət qədər əsaslandırılır. Eləcə də qədim roma-yunan və ərəb tarixçilərinin (Əbül Həsən Əli əl-Məsudi (IX əsr - 956-cı il, ərəb “Herodotu”), İbn-Haldun (1332-1405) əsərlərindən də istifadə edilir.
Afrika qitəsinin şərq ərazilərində qəbilə-tayfa birliklərinin regional ərazi üzrə paylanması (miqrasiyası və sonrakı məskunlaşma mərhələləri) barədə qədim yunan, Roma, eləcə də rus alimlərindən A.A.Nemirovskinin (1968) “Qədim Şərq”... əsərlərində də kifayət qədər ətraflı məlumatlar verilir.
Bu mərhələ qədim Həbəş və Misir tarixinin e.ə. IV minillik dövrünü əhatə etdiyindən, bəşər sivilizasiyasının təkamülündə Nil çayı hövzəsinin, xüsusilə onun yuxarı axınlarının təbii-coğrafi şəraitinin rolu müstəsna əhəmiyyət daşıyır. Belə ki, Yuxarı Misir hakimlərinin Həbəş ərazilərindəki təbii sərvətlərdən istifadə etməsi, həmin ərazilərə hərbi yürüşlərin təşkili, Omo çayı hövzəsindən köçəri qəbilə-tayfa birliklərinin Nil hövzəsinə miqrasiyası və bu təbəddülatların getdikcə miqyasının artması, eləcə də bu proseslərdə kahinlərin yaxından iştirak etməsi təkamül mərhələsinin aparıcı qüvvəsinə çevrilib. Həbəş dağlıq yaylasından Nil çayı hövzəsinə köçürülən (və ya köçən) tayfa-qəbilə birlikləri, ibtidai insan sürüləri (protohay tayfaları) iqlim dəyişikliyi ucbatından (yay dövründə güclü yağışların yağması, Nil çayı vadisinin su altında qalması) tez-tez yerini dəyişməli olub və bu məqsədlə kahinlərin (sehrbazların) xidmətində durmağa məcbur olublar, çünki onlar həm də nisbətən təhlükəsiz ərazilərdə məbədlər tikib orada yaşayırdılar. Dağıdıcı və fəlakətli təbii proseslərin (zəlzələ, daşqın, quraqlıq, vulkan püskürməsi, çay daşqınları, meşə yanğınları...) baş verməsində mistik təsəvvürlərin izahı Həbəş və Yuxarı Misir kahinlərinin qəbilə-tayfa birlikləri üzərində üstünlüklərini qorumaqla yanaşı, onlardan istədikləri kimi istifadə etmələri üçün də yararlı olub. Omo və Mavi Nil çayları hövzəsində mağaralarda, çay vadilərində, cəngəllikli-liyanalı meşələrdə həyat tərzi sürən ibtidai protohay sürüləri (Tana gölü sahillərində və indiki Tiqrau əyalətində) həm də Həbəş və Misir kahinlərinin mistik dünyagörüşünün və təlimlərinin diqtəsi-əsarəti altında olublar.
Nəticədə, e.ə. VI-IV minilliklərdə Nil çayı vadisində qədim Həbəş və Misir kahinlərinin xristianlığa qədərki mistik-mərasim təlqinlərində, ibadətlərində istifadə edilən papirusların (yarpaqları, gövdələri) becərilməsində daha çox qul halında gətirilən insan sürülərindən (o cümlədən protohaylardan) istifadə edilib. Çünki Yuxarı Misir nomlarının e.ə. V-IV minilliklərdə Həbəş dağlıq yaylasında, Omo çayı hövzəsində hərbi yürüşlərinin bir istiqaməti də, ibtidai hay sürülərinin mağara həyat tərzi sürdükləri ərazilər də (indiki Tiqrau əyaləti həm də II-XII əsrlərdə mövcud olmuş Aksum çarlığının ərazisi idi (Amxara-Afar regoinu daxilində, Sudanla həmsərhəddir) onlara aid idi. İnzibati ərazi baxımından Aksum çarlığında ilk rəsmi din kimi xristianlıq 325-ci ildə qəbul edilib. Hayların (protohayların sürülərinin) bu dinin qədim nümayəndələri olması barədə iddiaları məhz bu tarixdən və həmin minillikllərin tarixi-coğrafi keçmişindən qaynaqlanır.
Yuxarı Misir nomlarının ərazilərində suvarma əkinçiliyi və papirus yetişdirilməsi ilə məşğul olan, eləcə də Tana gölü hövzəsindəki ibtidai hay sürüləri iqlim-landşaft elementlərinin təsirindən asılı olmayaraq genetik qan-yaddaş kod daşyıcılarının refleksinə uyğun assimlyasiya prosesinə uyarlığı cəhətdən (varolma instinktinin güclü olması) artıq e.ə. IV minilliyin başlanğıcında kahinlərlə-sehrbazlarla əlaqələr qurulub və öz xislətlərinə uyğun olaraq onlardan istifadə ediblər.
Bu proses Tana gölü sahillərində minilliklər boyunca xüsusilə öz davamlılığı və əhatəliyi ilə fərqlənib. Gölün cənubunda Hayasa yaşayış məntəqəsinin mövcudluğu geniş və hərtərəfli tədqiqatın obyekti kimi əhəmiyyətlidir.
Həbəş dağlıq yayalasından və Omo çayı vadilərindən qəbilə-tayfa birliklərinin köçürülməsi prosesinin bir hissəsi həm də Nil çayının mənbəyi hövzəsində Tana gölü sahillərində və adalarında (Daqa, Zere adaları) məskunlaşan protohay sürülərinə də şamil edildiyindən, bəzi xarakterik toponimlərin izahına böyük ehtiyac var (bu adalarda qədim məbədlər möbcud olub). Belə ki, Mavi Nil çayı hövzəsinin və Tana gölünün (ada və yarımadaları) Tiqrau əyalətinə (bu əyalətin Mekele şəhərində də qədim kahinlərin məbədi qalmaqdadır) bitişik, yaxın əraziləri açıq landşaft örtüyündən və mağaralardan ibarətdir. Bu ərazilər qədim insan yaşayış məskənləri kimi (məhz protohay sürülərinin yuva qurduqları yerlər) indi beynəlxalq turizm obyektləri kimi xəritələşdirilib. Həmin məkanlar e.ə. IV minillikdə Həbəş və Misir kahinlərinin təsiri altında olan qəbilə-tayfa birliklərinin yayıldığı sahələrin hüdudları daxilindədir. Bu mağaralar tiqran və tiqrau sürülərinin yerli tayfa birlikləri ilə sıx assimilyasiya mərkəzi kimi qeyd olunur. Çünki məhz bu hissədə sonralar Arma bölgəsinin əsası qoyulub (sonralar Xayasa (Hayasa) adlanıb) və protohay sürülərinin sıx cəmləşdiyi əyalətə çevrilib. Yerli kahinlərdən əxz edilən baş örtükləri, əllərinə aldıqları əsanın forması və bəzəkləri, üstlərinə taxdıqları nümunələr (atributlar) əski dini inancların və mistik təsəvvürlərin hay keşişlərinə tarixi irs nümunəsidir. Hay mifologiyasında şir, qartal, öküz totemlərinin ilahiləşdirilməsi də həmin dövrün yadigarlarındadır. Bu mifoloji mənbələrdən qaynaqlanan hay eponimlərindən Aram-əski Hay əcdadlarının şəcərə davamçısı, oğlu Ara, Anuşavan (Aranın oğlu), eləcə də epik qəhrəmanları Tiqran... göründüyü kimi, qədim Həbəş və Misir ərazilərində formalaşan protohay sürülərinin, yerlərinin adlarının (toponimlərinin) ifadəsidir. Və yaxud, hay mifoloji təsəvvüründə onların əcdadlarının beşiyində duran Aykın (Xayın) yaratdığı Aykazuni sülaləsinin adı sırf həmin tarixi-coğrafi məkanların nişanəsinə uyğundur.
Bu yerdə bir cəhətə diqqət yetirmək vacibdir. Özəl hay xislətinin və düşüncəsinin ədəbi-bədii təcəssümü qan-gen yaddaşı kimi minillikləri keçib, XX əsrdə iki şəxsin timsalında da dəqiq ifadəsini tapıb: ata-oğul, rəssam və bəstəkar Martiros və Qazaras Saryanların timsalında.
Rəssam M.S.Saryan (1880-1972) 1910-1911-ci illərdə Türkiyə, İran və Misir ərazilərinə səyahət edərək, qədim dövrün məbədləri ilə maraqlanıb və qədim Misir miniatür xəzinə və örtük nümunələri ilə tanış olub. Sonra, özünün dediyi kimi, keşmişdən müasirliyə gələn yolun təsviri ifadəsi kimi “Eqişe çarensin portreti” (1923), “Mənim ailəm” (1929) simvolik rəsmlərini işləyib. Bəstəkar Q.M.Saryan (1920-1998) isə atasının qədim miniiliklərlə bağlı gen yaddaşının nisgilinə rəğmən “Səni tərənnüm edirəm, Vətən” mahnısını bəstələyib (1955).
İbtidai protohay sürülərinin müasir nümunələrinin (qalıqlarının) timslında əski Şərqi Afrika dini-ibadət təlimlərinin ruhunda, qədim Həbəş və Misir kahinlərinin təsiri altında onların pozulmaz qan-gen yaddaşı kimi mifik təsəffürlərinin dəyişilməzliyində (qartal, şir təsvirlərinə üstünlük vermələri, gerblərində və adlarında istifadə etmələri), tiqran, tiqr, tiqrau tayfalarının mərasimlərində istifadə etdikləri bəzək əşyalarına oxşar aksesuarlara üstünlük vermələrində, eləcə də Həbəşistana, Uqandaya, Tanzaniyaya və Misirə özəl münasibətlərinin förmalaşmasında öz əksini tapır.
Qismət YUNUSOĞLU
Bakı Dövlət Universitetinin müəllimi
