Rusiya və Ermənistan arasında cərəyan edən son proseslər bu iki ölkənin münasibətlərində artıq ciddi çatların yarandığını göstərir. Belə görünür ki, Moskva birmənalı şəkildə Ermənistan hakimiyyətinin siyasətindən narazıdır və hətta onu açıq şəkildə rədd də edir. Hər halda, Rusiya prezidenti Vladimir Putinin Ermənistanın baş naziri Nikol Paşinyanın ikitərəfli görüş təklifini rədd etməsi də bunun təsdiqi sayıla bilər.
Ermənistanın “168 Jam” qəzeti yazır ki, Rusiya prezidenti Ermənistanda baş tutacaq Avrasiya İqtisadi Birliyi formatında tədbirlərdə iştirak edəcək və dərhal geri qayıdacaq. O, hətta rəsmi şam yeməyinə də qatılmayacaq: "Putin Ermənistana bir neçə saatlıq baş çəkəcək. Səfər zamanı o, İrəvanda qalmayacaq və sadəcə Avrasiya Birliyi çərçivəsində görüşlərdə iştirak edib Moskvaya qayıdacaq. Rusiya lideri, hətta liderlərin şərəfinə verilən rəsmi şam yeməyində də iştirak etməyəcək. Üstəlik, erməni tərəfi Paşinyanla Putinin ikitərəfi görüş keçirməsini rica etsələr də, Putin Ermənistan baş nazirinin görüş təklifinə rədd cavabı verib". Bütün bunlar Rusiya və Ermənistan arasında münasibətlərin artıq kritik bir mərhələyə qədəm qoyduğunun real təsdiqi sayılır. Aydındır ki, baş verənlər özünü müxtəlif istiqamətlərdə, o cümlədən Dağlıq Qarabağ münaqişəsi ilə ilgili vəziyyətdə də göstərəcək. Hesab olunur ki, bu durumda Moskva İrəvana təzyiq üçün Qarabağ kartından da geniş şəkildə istifadə edəcək. Bunu rus hərbi ekspert Aleksandr Xramçixin də istisna etmir. O güman edir ki, Rusiya yaranmış vəziyyətdə, Ermənistanın mövqeyinin əksinə olaraq, Azərbaycanla hərbi-texniki sahədə əməkdaşlığı daha da genişləndirəcək. Onun sözlərinə görə, belə vəziyyət Azərbaycanın hərbi mövqelərinin daha da güclənməsi demək olacaq. Eləcə də Qarabağ məsələsində Moskvanın digər bir sıra mühüm addımlar atması da istisnalıq təşkil etmir: “Bu gün Rusiya-Azərbaycan hərbi-texniki münasibətləri kifayət qədər yaxşı məcradadır. Düşünürəm ki, nə Rusiya, nə də Azərbaycan, xüsusilə Ermənistan amilini nəzərə aldıqda, hansısa problem barədə düşünür. Əksinə, İrəvanın son addımları Bakı və Moskvanı biri-birinə daha çox yaxınlaşdırır. Aydındır ki, bu hal Qarabağ məsələsində də özünü göstərməlidir”.
Çox maraqlıdır ki, indiyə qədər daha çox ermənipərəst mövqeyi ilə tanınan
rusiyalı ekspert Modest Kolerov da məsələyə eyni prizmadan yanaşır. O hesab edir ki, artıq Ermənistan hakimiyyətinin Nikol Paşinyan timsalında Moskva ilə münaqişəyə girdiyi təsəvvürü yaranır: “Sentyabrın 16-da Nikol Paşinyanın Konstitusiya Məhkəməsinin statusunu şübhə almasından başlayaq. Hələ o dövrdə də məhkəmənin qərarının nəzərə alınmayacağı məlum idi. Paşinyan “ədalətə keçid” sistemi qurmağa çalışsa da, buna nail ola bilmədi. Nəticədə, ədaləti “əl ilə idarə edilən” rejimə keçirdi. Bunu niyə etdiyi aydındır. Əgər o, dövlət çevrilişini inqilab adlandırırsa, buna uyğun olaraq da özünü inqilabçı kimi aparmalı, inqilab diktaturası qurmalıdır. Bu durumda Paşinyanda belə bir fikir formalaşıb ki, Moskva Ermənistanın Avrasiya İqtisadi Birliyində və KTMT-də təmsil olunmasında maraqlıdırsa, o zaman Moskvaya öz iradəsini qəbul etdirə bilər. Bu isə kifayət qədər yanlış fikirdir. Düşünürəm ki, vaxt keçdikcə Paşinyan Moskvanın siyasi güzəştə getmə bacarığını sınaqdan keçirəcək. Bu, Moskvanın səbri tükənənə qədər davam edəcək. Hərbi-texniki əməkdaşlığa nəzər salaq: bu yaxınlarda Nikol Paşinyan Ermənistanın hərbi-sənaye kompleksi qarşısında nəinki silah istehsalı, eyni zamanda, xarici bazarlara çıxmaq tapşırığı qoyub. Bu gülməlidir. Ermənistan prinsip etibarilə silah istehsal edə bilməz. Bu isə o deməkdir ki, Paşinyan Rusiya ilə silahlanma bazarında rəqabət imkanından danışır. Eynilə, Paşinyan bu yaxınlarda Rusiyanın maraqlarına zidd olaraq qlobal erməni kəşfiyyatının yaradılması barədə tapşırıq verib. Düşünmürəm ki, Paşinyan hansısa plan üzrə hərəkət edir. Bu onun psixoloji vəziyyəti ilə bağlıdır. Paşinyan bəzi dövlətlər kimi Rusiyanın səbrini sınayır. Düşünürəm ki, Moskvanın Ermənistan üçün səsləndirdiyi siqnal kifayət deyil. İrəvanda bunu ciddi qəbul etmirlər. Nə Bakıda, nə Moskvada, nə də İrəvanda illüziya qurmaq lazım deyil”. Ekspert vurğulayır ki, hadisələrin belə inkişafı Rusiya və Ermənistan arasındakı münasibət bağının qopmasına gətirib çıxaracaq: “Təkrar edirəm, Paşinyan Rusiya ilə münasibətləri qoparacaq. Bu isə Ermənistana msbət heç nə vəd etmir. İrəvan bölgədə Türkiyə və Azərbaycan faktorunun mövcudluğunu yaddan çıxarmamalıdır”. Rusiyalı siyasətçi, keçmiş millət vəkili Semyon Baqdasarov isə bu fonda qeyd edir ki, Paşinyanın yardımı nəticəsində amerikalılar Rusiyanı Cənubi Qafqazdan və Ermənistandan çıxarmağa çalışır: “Amerikalılar hədəflərinə çatsalar, Moskvanın regiondakı nüfuzu və təsiri son iki yüz il ərzində minimuma enəcək. Təbii ki, Rusiya bununla barışmayacaq və bu da Ermənistan üçün yaxşı heç ilə nəticələnməyəcək”.
Aydındır ki, Rusiyanın əlini Ermənistanın üzərindən çəkməsi İrəvanın durumunu xeyli ağırlaşdıracaq. Belə vəziyyət avtomatik qaydada Qarabağ münaqişəsinin gedişinə də təsir edəcək. Bunu Ermənistanın “1in.am” saytı da xüsusi olaraq qeyd edir. Sayt yazır ki, Ermənistan və Rusiya arasında münasibətlərdə problem olduğu bir vaxtda ATƏT-in Minsk Qrupunun ABŞ-dan olan sabiq həmsədri Metyu Brayza təərfindən yeni Qarabağ savaşının ola biləcəyinə dair səslənən fikirlər heç də təsadüfə oxşamır: “Aydındır ki, Rusiya bölgədə savaşı önləyəcək mühüm mövqe sahibi kimi çıxış edir. Amma hazırda Rusiya ilə Ermənistan hakimiyyətinin münasibətlərində böhran qeydə alınır. Bu isə yeni Qarabağ savaşını tətikləyə bilər. Hər halda, Azərbaycan baş verənləri diqqətlə izləyir. Bu durumda ATƏT-in Minsk Qrupunun ABŞ-dan olan sabiq həmsədri Metyu Brayzanın bəyanatı Ermənistanda kifayət qədər böyük diqqətə və müzakirələrə səbəb olub. Brayza Dağlıq Qarabağ problemindən, o cümlədən Azərbaycan rəhbərliyinin Nikol Paşinyandan “konstruktiv” gözləntilərindən, lakin bunun özünü doğrultmadığından danışıb. ABŞ-dan olan sabiq həmsədr həmçinin bəyan edib ki, Qarabağ problemi iki dəfə tənzimlənməyə yaxın olub. Lakin 27 oktyabr 1999-cu ildə parlamentin gülləbaran edilməsi, sonra isə post-patrul alayının ələ keçirilməsi hadisələri baş verib.
Brayza həmsədr olub və şübhəsiz, hətta ekspert dairələrinin əhəmiyyətli hissəsinin əli çatmayan informasiyalara malikdir. Bununla birlikdə, uzun illər ərzində hamıya məlum oldu ki, Brayza artıq uzun müddətdir Türkiyə-Azərbaycan lobbiçisi kimi də fəaliyyət göstərir. O, sadəcə de-fakto Türkiyə-Azərbaycan maraqlarının lobbiçisidir və söhbət geniş maraqlardan, o cümlədən enerji, infrastruktur layihələrindən və sairdən gedir. Digər tərəfdən, əlbəttə, burada o da unudulmamalıdır ki, onun Qarabağ bəyanat təsadüfi deyil. Beləliklə, anlamaq lazımdır ki, onun yeni qiymətləndirmələri şəxsi təşəbbüsünün, yoxsa de-fakto lobbiçi fəaliyyətinin bir hissəsidir. Başqa sözlə, Azərbaycan və ya Türkiyədən ondan hər hansı bir mövzunu ictimailəşdirməyi və Ermənistana “ünvanlamağı” xahiş ediblər, yoxsa ABŞ-dan olan sabiq həmsədr sadəcə öz mövqeyini ifadə edib? İstənilən halda, elə alınıb ki, bəyanat Ermənistana “ünvanlanıb” və İrəvanda qızğın müzakirələrin predmeti olub. Hətta məsələ Paşinyanın Bakı ilə hansısa razılaşmasının olması haqqında “sui-qəsd” nəzəriyyələrinədək gedib çıxıb. Başqa sözlə desək, Brayza artıq İrəvanda, istəsək də, istəməsək də, Bakı üçün ən azı bir məqsədə nail olub. Lakin buna baxmayaraq, o da unudulmamalıdır ki, söhbət diplomatdan, özü də amerikan diplomatından gedir. Və burada Brayzanın dediyi, demək olar ki, ən həlledici məsələ qeyd olunmalıdır. Faktiki olaraq o deyir ki, Ermənistan tarixində iki mühüm əhəmiyyətli faciəvi qanlı hadisə – 199-cu il 27 oktyabr və 2016-cı ilin iyul hadisələri Qarabağ münaqişəsinin tənzimlənməsinə yaxınlaşmaq üçün baş verib.
Burada məsələ onda deyil ki, o, səbəb-nəticə əlaqəsi, motivi planında düz danışır və ya sərbəst şərh verir. Məsələnin özəyi odur ki, “yaxın” tənzimləmə halında nə baş verəcək. “Yaxın” tənzimləmə anlayışı danışıq prinsiplərinin açıqlanan mənasında, yəni hər hansı bir şey və status-kvonun faktiki dəyişdirilməsi müqabilində ərazilərin qaytarılmasını özündə ehtiva edir. Bu “tənzimləməni” pozan hansısa halda qan tökülməsi qaçılmaz olacaq. Başqa sözlə, Brayza sadəcə işarə edir ki, status-kvo dəyişdirilməsi üçün qan tökülməsi qaçılmazdır.
Buna uyğun olaraq, münaqişənin tənzimlənməsi prosesinə beynəlxalq baxış dəyişməlidir və məsələnin, necə deyərlər,“ərazilərin qaytarılması” prinsipi əsasında “tənzimlənməsi”nin mümkünlüyü diqqət mərkəzinə gətirilir. Və qan tökülməsindən yayınmaq naminə atılacaq minimal addım, ən azı, danışıqlarda hansısa irəliləyişə nail olmaqdır. Əks halda, ən azı, dördgünlük aprel döyüşlərinin yenidən təkrarlanma ehtimalı yüksəlir. Həmin vaxt döyüşlərin dayandırılmasında Rusiyanın rolunu isə həm Ermənistan, həm də Azərbaycan etiraf edir. Amma o vaxtdan bəri çox şey dəyişib. Ermənistanda hakimiyyət dəyişikliyindən sonra Rusiyanın özünün bölgəyə münasibətində artıq fərq var. Bu fərq indiki vəziyyətdə Ermənistanın lehinə deyil və pisləşən münasibətlər Bakının gücə əl atma ehtimalını yüksəldir. Hər halda, bunları Ermənistanı hakimiyyətinin mütləq şəkildə nəzərə alması çox önəmlidir”. Bütün bunlar Qarabağ münaqişəsi ətrafında olduqca maraqlı bir vəziyyətin yaranmaqda olduğunu aydın nümayiş etdirir.
Tahir TAĞIYEV
Yazı Azərbaycan Respublikasının Prezidenti yanında Kütləvi İnformasiya Vasitələrinin İnkişafına Dövlət Dəstəyi Fondunun maliyyə dəstəyilə çap olunur.
