Səbuhi Hüseynov: “Göy Məscid Azərbaycan məscididir, bunun farslarla heç bir əlaqəsi yoxdur”
Soydaşlarımız indiki Ermənistan (Qərbi Azərbaycan) ərazisindən deportasiya edildikdən sonra bu ölkədə tarixi-mədəni irsimizə qarşı total saxtalaşdırma və soyqırım siyasəti həyata keçirildi. Ermənistan hökuməti Azərbaycanın tarixi irsinin izlərini silmək üçün hər cür cinayətə əl atdı. Çox təəssüflər olsun ki, bu gün Ermənistanda Azərbaycan-türk, islam mədəniyyətinin bir-iki abidəsi qalıb ki, o abidələr də başqa xalqın adına çıxılır.
Məsələn, İrəvanın məşhur Təpəbaşı məhəlləsində yerləşən Göy Məscid uzun illərdir ki, “fars məscidi” kimi qələmə verilir. Təsəvvür edin ki, ermənilər bir tərəfdən mədəni irsimizi dağıdır, o biri tərəfdən də abidəmizi başqa xalqın adına çıxırlar. Tarixi Azərbaycan şəhəri olan İrəvanda nə qədər fars yaşayırdı ki, orada “fars” məscidi olsun? Əhalisinin 90 faizini Azərbaycan türklərinin təşkil etdiyi bir şəhərdə “fars” məscidi necə ola bilərdi? İrəvandakı Göy Məscid kimindir: fars, yoxsa Azərbaycan məscididir?
Bu yöndə suallar o qədər çoxdur ki...
Dediyimiz kimi, ermənilər abidələrimizi dağıdıblar, Göy Məscidi isə “fars” məscidi kimi saxlayıblar. Məlumdur ki, İrəvan xanı Hüseynəli xan tərəfindən tikilən məscid Azərbaycan türk məscididir və burada fars izi axtarmaq yanlışlıqdır. Araşdırmaçılara görə, 1917-ci ildə İrəvanda cəmi 100 nəfər fars yaşayıb və yuxarıda qeyd etdiyimiz kimi, az sayda fars üçün də məscid tikməzdilər, özü də əhalinin 90 faizinin Azərbaycan türkləri olduğu bir şəhərdə...
Onu da vurğulayaq ki, İrəvan və şəhərin Təpəbaşı məhəlləsi ilə bağlı UNESCO-ya müraciət ünvanlanıb. Qeyd edilib ki, İrəvan, o cümlədən şəhərin Təpəbaşı məhəlləsində yerləşən Azərbaycan xalqının milli-mədəni, tarixi irsinə qarşı Ermənistanın həyata keçirdiyi mədəni soyqırımı prosesi ilə bağlı Azərbaycanın bir qrup elm xadimi və ictimaiyyət nümayəndələri tərəfindən UNESCO-nun Baş direktoru Odre Azuleyə müraciət göndərilib.
- “Bu gün də dünyada tanınmış tədqiqatçılar Göy Məscidin İran məscidi adlandırılmasına gülür”
“İrəvan şəhərində Azərbaycan milli-mədəni, tarixi irsinin sonuncu qalığı Təpəbaşı məhəlləsinin taleyi: Ermənistanda Azərbaycan xalqının irsinin dağıdılması və tarixi izlərin silinməsi” üzrə araşdırmanın müəllifi, tədqiqatçı, tarixçi Səbuhi Hüseynov “Bakı-Xəbər”ə şərhində bildirdi ki, İrəvandakı Göy Məscid Azərbaycan məscididir, onun farslara heç bir aidiyyəti yoxdur və İrəvandakı Göy Məscidin İran məscidi adlandırılmasına son qoyulmalıdır. S.Hüseynovun sözlərinə görə, mövzu üzrə araşdırma Strateji Kommunikasiyalar Mərkəzində bir müddət əvvəl başlanıb. “Mərkəzin ekspert qrupunun köməkliyi ilə onun müxtəlif elmi araşdırma metodların istifadə edilərək Məhəllənin tarixi öyrənildi. Tədqiqata cəlb edilən sənədlərin araşdırılmasında Türkiyə Cümhuriyyəti Osmanlı Arxivinin, Azərbaycan Respublikası Dövlət Tarixi Arxivinin, Rusiya Federasiyasının Tarix Arxivi və Hərb Tarixi arxivlərinin, Gürcüstan arxivində saxlanılan sənədlərdən, materiallardan istifadə edilib. Bundan başqa, ermənidilli ədəbiyyat və erməni mətbuatında yer alan mövzuya uyğun materiallar araşdırılıb. Arxivlərdə mövcud olan İrəvanın şəhər planları əldə edilib və onların Coğrafi İnformasiya Sistemi mühitində inteqrasiyası həyata keçirilib, İrəvan şəhərinin tarixi landşaftı araşdırılıb. Arxiv sənədlərinə əsasən, 1831-ci ildən etibarən İrəvan şəhərinin məhəllələri, küçələri və maddi mədəniyyət abidələri müəyyən edilib və informasiya sistemində XX əsrin 60-cı illərindən günümüzədək əldə edilən süni peyk görüntüləri ilə şəhərin dəyişmə dinamikası və Azərbaycan xalqına məxsus maddi mədəniyyət abidələrinin dağılma prosesi izlənib. Araşdırma nəticəsində İrəvan şəhəri Qala hissəsindən başqa Şəhər (Şəhri), Dəmirbulaq və Təpəbaşı hissəsindən ibarət olub. Hazırda tarixi İrəvan şəhərindən yalnız Təpəbaşı hissəsinin 16 hektara qədər azalan Təpəbaşı məhəlləsi qalır. 300-ə yaxın obyektdən ibarət olan bu məhəllə İrəvan şəhərinin nüvəsi sayılır. Yəni şəhər formalaşarkən mövcud olan ilk yerlərdəndir. Bu üzdən, hələ ki, məhəllədə mövcud olması müəyyən edilən memarlıq və arxeoloji abidələr XVIII - XIX əsrlərə aiddir”.
Təpəbaşı məhəlləsi barədə məlumat verən S.Hüseynov vurğuladı ki, Təpəbaşı Azərbaycan mədəniyyəti və o cümlədən, bəşər mədəniyyəti üçün son dərəcə önəmli əhəmiyyət kəsb edir: “Tarixi İrəvan şəhərinin özəyi sayılan bu hissə vahid tarixi-şəhərsalma mühitini özündə əks etdirir. XIX əsrin I yarısında Təpəbaşı hissəsində yerləşən küçə və məhəllələrin adları Azərbaycan adları idi. Məsələn, Dərəkənd, Axund, Xan bağları, eləcə də Əsəd bəy, Adalyar, Təpəbaşı, İmarət və Daşlı küçələrini sadalamaq olar. Hazırda Ermənistan Milli Arxivində saxlanılan kameral təsvirlər həmin küçə və məhəllələrin 190 il öncə inventarlaşdırılmasını və etnik tərkibini göstərən sübutlardır. Təpəbaşı öz memarlığı və tarixi ilə Azərbaycan tarixinin bir hissəsini təşkil edirdi. Vaxtilə azərbaycanlılardan ibarət olan bu məhəllənin etnik tərkibi tarixin üç mərhələsində (1918-1920-ci illər, 1948-1953-ci illər, 1988-ci illər) süni şəkildə dəyişdirilib və bu gün ermənilərdən ibarət monoetnik məhəlləyə çevrilib. Təpəbaşı vahid tarixi-şəhərsalma mühitidir və bu yer İrəvan şəhərinin tarixi nüvəsidir”.
S.Hüseynov qeyd etdi ki, Göy Məscid İrəvan xanlığının Qacar elinin Ziyadlı oymağının rəhbəri Xəlil xanın oğlu olan Hüseynəli xanın sifarişi ilə 1762-1783 -ci illərdə inşa edilib: “Hüseynəli xan qardaşı Həsənəli xanın ölümündən sonra İrəvan xanı (1756-cı il) olub. Tarixi mənbələrdən bəllidir ki, Hüseynəli xan İrəvan şəhərinin inkişafı üçün Xoy xanı Əhməd xanın baş memarı olan Mirzə Cəfəri İrəvan şəhərinə dəvət etmişdi. Göy məscidin inşa edildiyi yerdə, XVII əsrdə İrəvanda olmuş J.Şardenin məlumatlarından aydın olur ki, Div Sultan adlı məscid olub. 1679-cu il zəlzələsindən sonra bu məscid də digər İrəvan memarlıq nümunələri kimi yer üzündən silindi. Görünür, zəlzələnin fəsadlarını aradan qaldırmaq üçün Zal xan tərəfindən aparılan bərpa işləri zamanı məscidin də yenidən inşa edilməsinə başlanmışdı. Hüseynəli xan İrəvan şəhərində Göy Məscidi də bu həmin məscidin yerində yenidən inşa etdirib. Məscidin adı Hüseynəli xanın adı ilə adlandırılmışdı. Sonralar məcdiddə göy çinilərin çox olması səbəbindən Göy Məscid adını alıb. Məscid İrəvan şəhərinin Cümə məscidi sayılırdı. Bundan başqa, Göy Məscid XIX əsrdə həm də İrəvan şəhərinin ən iri təhsil ocağı idi. I.Şopenin verdiyi məlumata görə, Hüseynəli xan məscidində mədrəsə də fəaliyyət göstərirdi. Bütün yuxarıda göstərilənlərlə bərabər onu da bildirmək istəyərdik ki, Göy Məscid İrəvan Quberniya Ruhani İdarəsinin mərkəzi sayılırdı.
Azərbaycan Respublikası Dövlət Tarix Arxivində saxlanın sənədlərdə Göy Məscidin fəaliyyəti ilə bağlı yüzlərlə sənədlər saxlanmaqdadır. Bu sənədlərdə məscidin fəaliyyəti, ruhanilərin təyin edilməsi, məscidin mülkiyyətinin idarə olunması və digər sənədlər toplanıb. Məsələn, arxiv materiallarından məlum olur ki, Göy Məscidin böyük vəqf mülkləri olub. İrəvan qəzasının Yuva, Bəycəzli, Axund Buzovand, Qara Həmzəli, Caharbağ və Sarvanlar kəndində böyük torpaq ərazilərinə malik olub. Arxiv sənədlərində bu torpaq sahələrinin icarəyə verilməsi və istifadəsi haqqında müxtəlif sənədlər də yer alır. İrəvan Quberniya Ruhani Məclisinin üzvlərinin tərkibinə baxdıqda aydın olur ki, 1918-ci ilə qədər fəaliyyət göstərmiş məclis üzvlərinin hər biri azərbaycanlı türk olmuşdur. 1918-1919-cu illərdə dağıdılan Göy Məscid sonradan Ermənistan SSR dövründə öz funksiyasını itirərək 1931-ci ildə şəhər muzeyinə, sonra isə planetariuma çevrilmişdi. 1995-ci ildə İrəvan hakimiyyəti tərəfindən Göy Məscid və onun yerləşdiyi ərazi istifadə hüququ ilə təmənnasız olaraq, 99 illiyinə İran İslam Respublikasının Ermənistandakı səfirliyinə mədəniyyət mərkəzi kimi təhvil verildi. Bununla Azərbaycan xalqının maddi mədəniyyət və dini abidəsi siyasi manipulyasiyalar alətinə çevrildi. Hazırda Göy Məscid “fars və ya İran məscidi” kimi İrəvan şəhərinə gələn qonaqlara təqdim edilir. Mən sizə Göy Məscidin tarixini detallı şəkildə təqdim etdim. Əlbəttə, Göy Məscid Azərbaycan məscididir, bunun farslarla heç bir əlaqəsi yoxdur.
Əvvəlki açıqlamamda da demişəm. Yenə də demək istəyirəm ki, 1917-ci ildə İrəvanda cəmi 100-ə qədər fars yaşayıb. 1831-1920-ci ilə qədər İrəvanda yaşayanların əksəriyyəti məhz azərbaycanlılar olub. Bu gün də dünyada tanınmış tədqiqatçılar Göy Məscidin İran məscidi adlandırılmasına gülürlər. 100 nəfərə məscid tikilməzdi, artıq Göy Məscidin İran məscidi adlandırılmasına son qoyulmalıdır”.
S.Hüseynov qeyd etdi ki, memarlar, mədəniyyət xadimləri, QHT nümayəndələri daxil olmaqla ümumilikdə 102 elm adamının imzası ilə UNESCO-ya müraciət ünvanlanıb: “UNESCO-nun baş direktoruna ünvanlanan müraciətdə İrəvan şəhərinin Təpəbaşı hissəsində tarixən azərbaycanlılara məxsus olmuş məhəllə sisteminin və bu məhəllələrdə mövcud olan abidələrin dağılmasının qarşısının alınmasına və onların xüsusi qorunma altına alınmasına köməklik edilməsi xahiş olunur. Ümid edirik ki, Azərbaycanla uzunmüddətli və səmərəli əməkdaşlıq əlaqəsinə malik olan UNESCO bu müraciətə həssas yanaşacaq. UNESCO-nın bu istiqamətdə addım atacağına ümid edirik”.
İradə SARIYEVA
