Azərbaycanın strateji müttəfiqi olan Türkiyə Qərb dünyası ilə yaxın tezlikdə daha böyük problemlər yaşaya bilər. Hətta baş verənlərin savaş həddinə qədər yüksəlməsi də istisna olunmur. Bütün bunlara əsas səbəb Türkiyənin Şərqi Aralıq dənizində enerji axtarışları aparmasıdır.
Hazırda Şərqi Aralıq dənizində enerji axtarışları aparan Türkiyənin “Yavuz” gəmisi Cənubi Kipri narahat etməyə davam edir.Yaranmış vəziyyətdə məlum olub ki, yunanlar Şərqi Aralıq dənizində Türkiyə ilə əməkdaşlıq edən şirkətləri istintaqa cəlb edəcək. Türkiyənin bölgədə enerji axtarışlarından ABŞ, İsrail və Yunanıstan narahatdır. Avropa İttifaqı Türkiyəyə dəfələrlə bu məsələ ilə bağlı etirazını çatdırıb. Eyni zamanda Qərb ölkələri aktiv şəkildə bölgəyə hərbi qüvvələr cəmləşdirir və bir neçə dəfə də hərbi təlim keçirərək Ankaraya xəbərdarlıq ediblər. Lakin Türkiyə də geri çəkilmək niyyətində deyil. Baş verənlərlə ilgili Rusiyanın “Nezavisimaya gazeta” mətbu orqanı yazır ki, hadisələrin gedişi Aralıq dənizində dəhşətli savaşa gətirib çıxara bilər: “Türkiyənin “Yavuz”ikinci qazma gəmisi artıq Kipr sahillərinə çatmalıdır – Cənubi Kiprin, onun paytaxtı Nikosiyanın özünün müstəsna iqtisadi zonası saydığı bölgəyə. Ankara bu qayda ilə adanın yaxınlığında aşkarlanmış və onun Rusiya ilə birgə “Türk axını” layihəsinə az qala əsas təhlükə olan mübahisəli qaz yataqları ətrafında münaqişədə tarifi yüksəldir. Energetika sahəsində Kiprlə ümumi maraqları bölüşən Yunanıstan dəfələrlə əndişə ifadə edib ki, Türkiyənin Şərqi Aralıq dənizində fəaliyyəti belə genişləndirməyi “silahlı epizoda” gətirə bilər. Cümhuriyyətin, Osmanlının dəniz komandanlarından birinin şərəfinə “Barbaros” adlandırılan Hərbi Dəniz Qüvvələrinin əsas freqatlarından birinin “Yavuz”u müşayiət etməyi Türkiyənin öz qonşuları ilə belə bir “hərbi epizod”a hazır olduğuna yaxşı örnəkdir.
Türkiyənin Energetika Nazirliyi qazma gəmisinin tezliklə Kipr sahillərinə çatacağı haqda məlumat verib. Ölkənin müdafiə idarəsi qıraqda qalmayıb və həm Ankaranın, həm də Nikosiyanın iddia etdiyi bölgəyə gedən yolda “Yavuz”u müşayiət edən “F-16” təyyarələrinin fotoşəkillərini yayıb. Bəllidir ki, indi bölgədə artıq araşdırmalarla məşğul olan “Fatih” qazma gəmisi yerləşir. Kipr hökuməti onun heyətinin həbsi üçün uyğun orderlər verib. Türkiyə Cümhuriyyətinin özü isə deyir ki, bu bölgədə beynəlxalq normalara uyğun fəaliyyət göstərir. Ankarada xəbərdarlıq ediblər – “Fatih”ə münasibətdə istənilən hərəkət cavab tədbirləri törədəcək.
“Fatih”in komandasında təkcə qazma gəmisinin heyəti deyil, həm də energetika sahəsində mütxəssislər olan 25 üzvü saxlanma təhlükəsi altındadır. “Daily Sabah” nəşri Türkiyə XİN-in mətbuat katibi Hami Aksoydan sitat gətirir: “Yunan icması bu qərarı (“Fatih”in heyətini həbs etmək) gerçəkləşdirməyı sınasa, Ankaranın sərt reaksiyası ilə üzləşəcək”. Diplomatın sözlərinə görə, Türkiyə Cümhuriyyəti Ankara və Nikosiya arasında energetika mübahisəsi çərçivəsində Kiprin yunan icmasının fəaliyyəti haqda məlumatları diqqətlə izləyir. Türkiyənin diplomatik idarəsində vəd ediblər: “Yunan icmasının kiprli türklərin qanuni hüquqlarına etinasızlığa yönəlmiş və Türkiyənin qitə şelfindəki qazma işlərinin qabağını almaq səyləri iflasa məhkumdur. Kəşfiyyat və qazma işləri təsdiqlənmiş qrafikə uyğun davam edəcək”.
“Turkish Petroleum Corporation” (TPAO) dövlət neft şirkətinin baş direktoru Melih Xan Bilgin bu yaxında deyib ki, “Yavuz”un sahibi olan şirkəti qazıntıya başlayacaq. O bildirib: “İşləri aparmaq üçün lokasiya müəyyən edildikdən sonra qazıntıya başlayacağıq. Min metr sudan və üç min metr süxurdan keçiləcək. Bu mərhələ bitəndə gəmini növbəti sahəyə keçirəcəyik”. TRAO başçısı əlavə edib ki, “gəminin işinin hədəfi yalnız elmidir” və Kipr şelfində “5-6 il əvvəl başlanmış seysmik araşdırmaların davamıdır”. Onun sözlərinə görə, “digər tərəfin fəaliyyəti şirkəti narahat etmir”.
Durumu bu qəlizləşdirir ki, Ankara Nikosiyanın özünün müstəsna iqtisadi zonası saydığı bölgədə qazma işlərini davam etdirərsə, Yunanıstan və Kipr bu yaxınlarda Avropa İttifaqından antitürkiyə sanksiyaları tətbiq etmək vədinə nail olub. Avropa İttifaqının dövlət və hökumət başçıları artıq Avropa Komissiyasına Türkiyəyə münasibətdə nöqtə tədbirləri hazırlamaq tapşırığı veriblər. “Avropa Şurası təəssüf edir ki, Ankara dəfələrlə səslənən bu fəaliyyəti dayandırmaq çağırışına indiyədək cavab verməyib, – Avropa İttifaqı dövlətləri liderlərinin bəyanatında deyilir. – Avropa İttifaqı hadisələrin inkişafını diqqətlə izləməyi davam etdirəcək və Kiprlə tam həmrəy və uyğun reaksiya verməyə hazırdır”.
Bundan başqa, məsələ NATO-nun müdafiə nazirlərinin iyunun sonunda Brüsseldə keçirilmiş görüşündə də fəal müzakirə olunub. Yunanıstanın milli müdafiə naziri Evangelos Apostolakis türkiyəli həmkarı Hulusi Akara bildirib ki, ölkəsi bölgənin təhlükəsizliyini qoruyacaq. Türkiyə mübahisəli ərazilərə münasibətdə fəaliyyətini davam etdirəcəyi halda Yunanıstan “silahlı epizod” ehtimalı haqda xəbərdarlıq edib. Amma Kiprlə bağlı məsləni indi Yunanıstanın yeni baş naziri həll etməli olacaq. Yunanıstanda müxalif sağ mərkəzçi “Yeni Demokratiya” partiyası Kiriakos Mitsotakisin başçılığı ilə istirahət günləri keçirilən seçkilər nəticəsində 39,83% səs toplayaraq inamlı qələbə qazanıb. Daxili İşlər Nazirliyinin hesablaması göstərib ki, YD səsvermənin nəticələri üzrə 300 yerlik birpalatalı parlamentdə 158 yerə sahib olacaq.
Yunanıstan Kipr və İsraillə birlikdə Şərqi Aralıq dənizindəki yataqları birgə işləyən dövlətlərin “qaz üçbucağı”nı təşkil edir. Ankara və Nikosiya arasındakı mübahisələr hər şeydən qabaq 2011-ci ildə “Noble Energy”-nin başçılığı ilə konsorsium tərəfindən ada sahillərinin yaxınlığında kəşf edilmiş “Afrodita” yatağına toxunur. Ərazini özünün müstəsna iqtisadi zonası elan etmiş Kipr artıq bir neçə xarici şirkətə işləmək üçün lisenziya verib. Sərvəti, haradasa, 140 milyard kubmetr dəyərləndirilən “Afrodita”dan qaz ixracatı Avropa paytaxtları ilə artıq uzlaşdırılıb. Niyyətə görə, mavi yanacaq “EastMed” adlandırılan sualtı qaz borusu magistralı ilə Aralıq dənizindən keçməlidir. Bu, habelə, Avropa üçün nəzərdə tutulan “Türk axını” Rusiya-Türkiyə layihəsinin maraqları ilə birbaşa münaqişə yaradır. Adanın energetika potensialı hətta ABŞ-ı özünün Aralıq dənizi strategiyasına yenidən baxmağa və Yunanıstan, İsrail və Kiprin energetika işbirliyini dəstəkləməyə vadar edib. Senatorlar “Şərqi Aralıq dənizində təhlükəsizlik və tərəfdaşlıq haqda qanun” adlı qanun layihəsi hazırlayıblar. Sənəddə Nikosiya üçün ən önəmli bəndlər yazılıb – 1987-ci ildə qoyulmuş silah embarqosunun ləğvi, təhlükəsizliyin Kipr sektorunu maliyyələşdirmək, Kipr, Yunanıstan və İsrail arasındakı işbirliyinə dəstək. Düzdür, demokrat senatorun və Robert Menendes təşəbbüsünü hazırlayanlardan birinin ismarıcı ilə hələlik kağız üzərində Rusiyaya birbaşa toxunan dəyişikliklər edilib. Məsələn, qanun layihəsi Amerika administrasiyasından “Kipr hökumətinin Rusiya hərbi gəmilərinə Kipr limanlarından yanacaq doldurmaq və xidmət üçün istifadə etmək imkanı vermək praktrikasını dayandırmaqdan ötrü tələb edilən bütün tədbirləri gördüyü və buna davam etdiyi” haqda illik hesabat tələb edir”. Bütün bunlar Aralıq dənizində yeni qarşıdurmaya yol açır.
Nahid SALAYEV
