Bütün dünya dövlətlərini məşğul edən bir nömrəli məsələyə çevrilmiş koronavirusun yayılmaqda davam etməsi beynəlxalq sistemin qlobal problemlər qarşısında zəifliyini tam şəkildə nümayiş etdirdi. Qeyd edək ki, ötən ilin dekabrında Çində meydana çıxan və COVID-19 adı verilən bu virus üç aydan sonra bütün dünyanı bürüyərək qlobal problemə çevrildi. Virus ölkələrin səhiyyə sisteminin, iqtisadiyyatının hansı səviyyədə olmasını göstərməklə yanaşı, dövlətlər arasındakı münasibətlərin də zəif yerlərini aşkara çıxardı. Hələ də virusa yoluxanların və ölənlərin sayı hər gün artır. Dövlətlər bu fonda daha da güclü məhdudiyyət tədbirləri həyata keçirir, böyük şəhərlər karantinə alınır, vətəndaşların küçəyə çıxması qadağan edilir.
Bunlara paralel olaraq maliyyə bazarları çökür, iri şirkətlər, fabrik və zavodlar bağlanır. Dünya nəqliyyat sistemi, demək olar ki, dayanıb. Təyyarə reysləri, avtomobil və qatarlarla yükdaşımalar çox az miqdarda həyata keçirilir. Bütün bunlar dünya iqtisadiyyatına böyük və sağalması çətin zərbələr vurur. Son onilliklər ərzində dünya bir neçə dəfə qlobal xarakterli böhranlar yaşayıb. Lakin heç bir böhran Çini və ABŞ-ı indiki kimi “silkələməyib”. Asiyadan Afrikaya, Avropadan Amerikaya kimi dünya bu qədər narahatlıq, gərginlik, iqtisadi və səhiyyə böhranı keçirməyib. Məsələn, virus səbəbindən təkcə son həftə ərzində ABŞ-da 2 milyon 28 min nəfər işini itirib. Cari il ərzində 5 minədək iri şirkət planlarını dəyişərək işçilərin 5 faizini ixtisara salacaq. Avropada, Asiyanın bir çox ölkələrində də vəziyyət ürəkaçan deyil. Yaranmış vəziyyətdə indi ölkələr daha çox öz imkanları hesabına bu problemin öhdəsindən gəlməyə çalışır. Amma ölkələrin imkanları da fərqlidir. Bu xüsusda vəziyyətin ən yaxşı olduğu ölkələr sırasına Azərbaycan da aid olunur. Əvvəla, vaxtında görülən tədbirlər sayəsində xəstəliyin ölkəmizdə yayılması Qərbdə olduğu kimi dəhşətli xarakter almayıb. Digər tərəfdən, iqtisadi müstəvidə atılan addımlar da bu istiqamətdə Azərbaycana təsirlərin digərləri ilə müqayisədə daha az olacağını deməyə əsas verir.
Əvvəla, burada xatırlamaq lazımdır ki, Azərbaycan iqtisadiyyatı 2020-ci ilin yanvar və fevral aylarında yüksək sürətlə inkişaf edib. Belə ki, ilin ilk iki ayında ölkəmizdə ümumi daxili məhsul, xüsusilə də qeyri-neft sektoru, qeyri-neft sənayesi və əhalinin gəlirləri yüksək dərəcədə artıb. Bütün dünyanı bürüyən koronavirus pandemiyası ötən ay iqtisadi artıma mənfi təsir etsə də vəziyyət hələ qənaətbəxşdir. Belə problemin iqtisadi fəsadlarını minimuma endirmək üçün ölkədə dövlət tərəfindən vaxtında çox ciddi, ardıcıl tədbirlər həyata keçirilib və keçirilməkdədir. Epidemiya şəraitində Azərbaycan iqtisadiyyatına dəyən zərərin ödənilməsi və aradan qaldırılması üçün 4 işçi qrup yaradılıb. Burada 10 istiqamət var. Bu istiqamətlər ölkə iqtisadiyyatının ən mühüm və aparıcı 20 sahəsini əhatə edir. Eyni zamanda, Azərbaycan dövləti iqtisadiyyata və ölkə sahibkarlarına dəyən zərəri öz üzərinə götürüb. Elə bu günlərdə ölkənin baş naziri “Koronavirus (COVID-19) pandemiyasının və bundan irəli gələrək dünya enerji və səhm bazarlarında baş verən kəskin dalğalanmaların respublika iqtisadiyyatına, makroiqtisadi sabitliyə, ölkədə məşğulluq məsələlərinə və sahibkarlıq subyektlərinə mənfi təsirinin azaldılması ilə bağlı bir sıra tədbirlər haqqında” Azərbaycan Prezidentinin 2020-ci il 19 mart tarixli Sərəncamının 10.2-ci bəndinin icrası ilə bağlı Tədbirlər Planı”nın təsdiq edilməsi barədə sərəncam imzalayıb. Tədbirlər Planı üç istiqaməti - iqtisadi artıma və sahibkarlığa dəstəyi, məşğulluq və sosial rifaha dəstəyi, makroiqtisadi və maliyyə sabitliyini əhatə edir.
Tədbirlər Planı həm məşğul əhalinin, yəni muzdla işləyənlərin, eyni zamanda çalışmayan vətəndaşların sosial təminatını və eləcə də onlara birbaşa yardımın edilməsini nəzərdə tutur. Milli Məclisin deputatı Vüqar Bayramov bildirir ki, Tədbirlər Planında iş yerlərinin, eləcə də sosial sabitliyin qorunması istiqamətində vəsaitlərin ayrılması nəzərdə tutulur: “Birinci istiqamət pandemiyadan zərər çəkmiş sahələrdə çalışan muzdlu işçilərin əməkhaqlarının müəyyən hissəsinin dövlət tərəfindən ödənilməsidir. Məqsəd iş yerlərinin sayının azaldılmaması və həmin sektorlarda, yəni orta və iri sahibkarlıq subyektlərində çalışan vətəndaşların, indiki halda işləməsələr və məzuniyyətdə olsalar belə, əməkhaqlarını ala bilmələridir. Bu, orta və iri sahibkarlıq subyektlərində çalışan vətəndaşları əhatə edəcək. Hansısa bir vətəndaşın kiçik, orta və iri sahibkarlıq subyektində muzdlu işçi kimi əməkhaqqı müqaviləsi varsa, dövlət ona dəstək göstərəcək. Hazırda muzdla çalışanların sayı 300 min nəfərdir. Büdcədən bu istiqamətdə 215 milyon manat vəsait ayrılacaq. Bu o deməkdir ki, muzdla çalışan hər bir vətəndaşa orta hesabla 716 manat vəsait ödəniləcək. Təbii ki, əməkhaqqı həcmindən asılı olaraq məbləğ dəyişə bilər. Mikro və fərdi sahibkar kimi VÖEN-lə işləyən vətəndaşlarımız da var. Həmin sahibkarlıq subyektlərinə də birbaşa yardımın verilməsi nəzərdə tutulub. Bu məqsədlə büdcədən 80 milyon manat vəsait ayrılacaq. Belə ki, VÖEN-lə işləyən hər bir vətəndaş üçün 267 manat vəsaitin ayrılması nəzərdə tutulur. Burada yenə də məbləğ VÖEN-lə və mikro sahibkar kimi fəaliyyət göstərən vətəndaşların əvvəlki dövrdə gəlirlərindən asılı olaraq dəyişə bilər. Əsas meyar ondan ibarətdir ki, mikro və fərdi sahibkar 2019-cu ildə vergi ödənişlərini, məcburi dövlət sosial sığorta və işsizlikdən sığorta ödənişlərini həyata keçirmiş olsun. VÖEN-lə çalışanlar 2019-cu ildə məcburi öhdəliklərini yerinə yetiribsə, vergi ödəyibsə və hesabatlar veribsə, həmin vətəndaşlar bu imkanlardan yararlana biləcək".
Bundan başqa məlumdur ki, bu aydan vergi güzəştlərinin tətbiqi nəzərdə tutulub. Həmçinin əmlak və torpaq vergisindən müddətli azadolmalar tətbiq ediləcək. Vergi ödəyiciləri üçün mənfəət və ya gəlir vergisindən də güzəşt tətbiq olunacaq. Mikro sahibkarlıq subyektləri üzrə hesabatların verilməsi və verginin ödənilməsi müddəti uzadılıb. Burada, xüsusən də pandemiyanın daha çox mənfi təsir göstərdiyi sahələr üzrə vergilərin ödənilməsi müddəti artırılıb. Eyni zamanda, icarə haqqından tutulan vergilər üzrə güzəşt tətbiq olunacaq. Bu, icarə vergisinə güzəştin tətbiq edilməsi anlamına gəlir. Ödənilməmiş vergi, məcburi dövlət sosial sığorta və işsizlikdən sığorta haqlarına görə faizlərin hesablanması müəyyən müddətə təxirə salınacaq.
Həmçinin, daha çox sahibkarlıq subyektlərinə dövlət zəmanəti ilə kreditlərin verilməsi və eləcə də kredit faizlərinin subsidiyalaşdırılması nəzərdə tutulur. Subsidiyalaşdırma nəticə etibarilə faizin əhəmiyyətli hissəsinin dövlət tərəfindən ödənilməsi deməkdir. Bu istiqamətdə 20 milyon manat vəsait ayrılacaq. Güzəştli ipoteka kreditlərinin həcmində artımlar olacaq, bu məqsədlə 90 milyon manat vəsait ayrılacaq. Vətəndaşlar güzəştli ipoteka kreditlərindən yararlanaraq mənzil problemlərini həll edəcəklər.
Digər istiqamət işləməyən vətəndaşlarla bağlıdır. Müvəqqəti məşğulluğun təmin edilməsi üçün koronavirusun mövcud olduğu dövrlərdə iki ay müddətinə 50 min haqqı ödənilən ictimai iş yerinin yaradılması nəzərdə tutulur. Bu məqsədlə büdcədən 30 milyon manat vəsait ayrılıb. Dövlət məşğulluq xidməti orqanlarında işsiz kimi qeydiyyata alınan 200 min şəxsə yaşayış minimumu həcmində, yəni 190 manat birdəfəlik ödənişin verilməsi nəzərdə tutulur. Bunun üçün dövlət tərəfindən 70 milyon manat ayrılacaq.
Bütövlükdə, Tədbirlər Planı çərçivəsində ayrılan 2,5 milyard manat vəsaitdən əlavə 343,6 milyon manat da digər mənbələrdən təmin olunacaq. Digər mənbələrə İşsizlikdən Sığorta Fondu və Dövlət Sosial Müdafiə Fondunu aid etmək olar. Araşdırmalar göstərir ki, Azərbaycanın koronaböhranla mübarizə büdcəsi ümumilikdə 3 milyard manata çatır. Bu da dövlət büdcəsi gəlirlərinin 12,3 faizinə və ya ÜDM-in 3,6 faizinə bərabərdir.
Nahid SALAYEV
