Molla rejimi Cənubi Azərbaycanda məşhur muzeylərin adlarını necə sildi...
Güney Azərbaycanın daş tarixinin geniş şəkildə öyrənilmədiyi məlumdur. Azərbaycan dövlətçiliyinin ayrılmaz hissəsi olan Güney Azərbaycanın çox zəngin arxeoloji irsi var ki, bugünə qədər o istiqamətdə çox cüzi işlər görülüb.
Arxeoloji ekspedisiya zamanı üzə çıxan abidələr, eksponatlar isə ya gizlədilib, ya da “İran irsi” kimi qələmə verilib. Halbuki, bu irs Azərbaycan türklərinin mədəniyyətinə aiddir. Bu gün İran adlanan ölkənin ərazisində ta qədimlərdən bəri türk sülalələrinin hökmranlıq etdiyi məlumdur. Pəhləvilər hakimiyyəti qəsb edənə qədər hakimiyyətdə Azərbaycan şahları olub. Bu bir faktdır. Cənubi Azərbaycan türklərin tarixi torpağıdır və buradakı irs bizə məxsusdur. Həm Pəhləvi, həm də molla rejimi dövründə Azərbaycan abidələri məqsədli şəkildə dağıdılıb, dağıdılmayanların isə adları dəyişdirilib. Çox təəssüf ki, molla rejimi tarixi, mədəni irsimizə divan tutur, soydaşlarımızın etirazlarına baxmyaraq öz çirkin əməllərini davam etdirir. Vaxtilə arxeoloji qazıntılar zamanı əldə edilən eksponatlar, arxeoloji materiallara “fars, İran” damğası vurulur. Cənubi Azərbaycanda bir zaman açılan Azərbaycan muzeylərini də rejim milli məfkurədən uzaqlaşdırmaq, qoparmaq üçün böyük təxribat planları həyata keçirib. Azərbaycan xalqının irsini silməyə, muzeylərini farslaşdırmağa çalışan, onların adlarına təcavüz edən molla rejimi qədim Azərbaycan şəhərində, inqilblar beşiyində, Təbrizdə erməni muzeyi açıb. Azərbaycan muzeylərini farslaşdıran, qanunsuz olaraq tarixi paytaxtımızda erməni muzeyi açan molla rejimi bununla da öz çirkin mahiyyətini bir daha ortaya qoyur.
“Güney Azərbaycanın tarixi irsi” rubrikasında Güney Azərbaycandakı muzeylərimizə qarşı molla rejiminin yürütdüyü çirkin siyasətdən danışmaq istəyirik. Muzeylərimizlə bağlı internet resurslarında yerləşdirilən informasiyaların böyük əksəriyyəti saxtadır desək, yanılmarıq.
Bu məlumatlarda qeyd olunur ki, hazırda İran adlanan ölkənin muzey, məscid və şəxsi kolleksiyalarında Azərbaycan xalqının əsrlər boyu yaratdığı minlərlə nadir sənətkarlıq nümunələri mühafizə olunur. Xüsusilə Tehranın Arxeologiya Muzeyindəki eksponatlar - Təbrizdən bir az aralı Urmiya gölü ətrafında yerləşən Həsənli, Qaratəpə, Zaviyə və s. təpələrdən yaxın vaxtlarda tapılmış abidələr, əşyalar Azərbaycanın qədim tarix və mədəniyyətini işıqlandıra bilən qiymətli sənət əsərləridir. Məlumatlara görə, Pəhləvi rejimi dövründə Cənubi Azərbaycanın mühüm muzeyləri Təbriz, Urmiya, Xoy və Miyandoabda idi. Düzdür, Pəhləvi dövüründə də bizim milli tariximizə böyük basqınlar olub, amma nədənsə bu muzeylərinfəliyyətinə icazə verilib. Tədqiqatçılara görə, İran adlanan ölkədə İslam inqilabı baş verəndən sonra Pəhləvilərin salamat buraxdığı muzeylərimizə qarşı total hücumlar başlayıb. Belə ki, bir sıra adlar kimi Güney Azərbaycandakı muzeylərin də adları dəyişdirildi. Bilirik ki, molla rejimi total şəkildə toponimlərimizin adlarını da dəyişib. Muzeylərimizin adı da, daşıdığı funksiya da rejim tərəfindən dəyişdirilib. Eyni zamanda da molla ideologiyasına uyğun bir neçə yeni muzeylər yaradılıb. Belə ki, 1962-ci ildə Təbrizdə təsis edilmiş "Şərqi Azərbaycan Muzeyi" indi "Azərbaycan Muzeyi" adlanır və bu muzeydə 2.300-ə yaxın nadir tarixi eksponat, milli geyim, təsviri və tətbiqi incəsənət, o cümlədən Əhəd Hüseyni tərəfindən hazırlanmış heykəltaraşlıq nümunələri saxlanılır. Muzeydə Məşrutə inqilabına aid ayrıca bir salon fəaliyyət göstərir. Bundan başqa, Təbrizdə "Zoologiya" muzeyi də fəaliyyət göstərir. Təbrizdəki Darülfünun Şərqdə ilk universitetlərdən olub.
Digər bir məlumata görə isə, Azərbaycan muzeyi İran adlanan ölkənin şimal-qərbində ən böyük arxeologiya muzeyidir. Muzey Təbrizdəki Xaqani parkı və Göy məscid yaxınlığında yerləşir. 1958-ci ilin aprel ayında yaradılan muzey 3 böyük zaldan, həyətyani ərazidən, ofis otaqlarından və kitabxanadan ibarətdir. Muzeydə əsasən Cənubi Azərbaycan ərazisində aparılmış qazıntılardan aşkar edilmiş tapıntılar, incəsənət nümunələri və heykəllər nümayiş etdirilir. Muzeyin kitabxanasında əlyazma və çap formasında olmaqla 2500-dən çox kitab saxlanılır. Kitabların əksəriyyəti tarix, arxeoogiya, ncəsənət və “İran mədəniyyəti” haqqındadır. Azərbaycan muzeyində “İran tarixi”nin müxtəlif dövrləri haqqında olan kitabların sayı təkcə İran Milli Muzeyində qorunan kitabların sayından geri qalır.
Üç qalereyası olan muzeyin həyətində daş insan fiqurları, heykəllər, qoç fiqurları və kitabələr saxlanılır. Maraqlıdır ki, muzeyin birinci qalereyasında e.ə. V minillikdən etibarən Sasani dövrünün sonuna (656) qədərki dövrə aid nümunələrdən ibarətdir. Buraya ilahə və tanriçalara həsr edilmiş heykəllər, ritonlar, iki insan skeleti (qadın və kişi) və "Bismillah" daşı adlanan naxışlı mərmər lövhə daxildir. İkinci hissədə İslam arxeologiyası və sikkələr, möhürlər yer alıb. Birinci hissəyə X-XIX əsrlərə aid olan dulusçuluq və digər sahələrə aid tapıntılar aiddir. Bu qalereyanın sikkələr aid olan ikinci hissəsinə daxil olan tapıntılar Əhəməni İmperiyası dövründən başlayaraq Qacarlara qədərki dövrü əhatə edir. Həmçinin ikinci hissəyə daxil olan möhürlər hissəsində e.ə. III minillikdən etibarən İslam dövrünə aid olan tapıntılar nümayiş etdirilir.
Qeyd edək ki, 2013-cü il 7 may tarixində Azərbaycan muzeyindən Sasanidövrünə aid 5 gümüş lövhə oğurlanıb. 2013-cü ilin noyabr ayında oğrular həbs edilsə də, oğurlanmış əşyaları tapmaq mümkün olmayıb.
Güneydə bir neçə muzey var ki, onlar barədə də qısa danışmaq olar. Bunlardan biri də Əmir Nizam evi və ya Qacar muzeyidir ki, Təbrizdə yerləşir. Bu muzeydə Qacar sülaləsi dövründə Təbrizin Şeşgilan məhəlləsində tikilmiş tarixi binalardan biridir. Bina Nəsirəddin şah Qacarın dövründə və Əmir Nizam Gərusinin xidməti zamanı tikilmişdir. Binada hazırda Qacar muzeyi fəaliyyət göstərir. Tarixi mənbələrə əsasən bina tikildiyi dövrdən Qacarlar dövrünün sonunadək Azərbaycan əyalətinin valilik binası kimi istifadə edilmişdir. Uzun müddət təmir olunan bina təmirdən sonra Qacar muzeyi kimi fəaliyyət göstərməyə başlayıb. Qacar muzeyinin Təbrizdə açılmasına səbəb Təbriz şəhərinin Darolsəltənə (sultanlıq divanı) olması və Tehrandan sonra ən önəmli şəhəri olmasıdır. Qacar sülaləsinin başlanğıcından və Abbas Mirza vəliəhd olan zamandan bəri Təbriz şəhəri vəliəhdlərin iqamətgahı idi. Binanın ərazisi 1500 m.²-dir və iki mərtəbələdiri. İçərisində hovuzlar və fəvvarələr olan iki iç və xarici həyətə malikdir. Binanın eyvanını 16 sütun saxlayır. Bu Qacar muzeyi barədə məlumatdır.
Məlumdur ki, 1946-cı i iyulun 5 -də İncəsənət Muzeyi açıldı. Bu muzeydə Azərbaycan Milli Hökuməti xalqımızın tarixi, mədəni irsini mühafizə edirdi. Lakin milli hökumət süqut etdikdən sonra bu muzeyin də taleyi sual altına düşdü.
Cənubi Azərbaycanda yaradılmış muzeylərin adları dəyişdirilərkən onların eksponatları başqa muzeylərə daşındı, milli irsimiz başqa adlarla təqdim ounmağa başladı. Təəssüf ki, bu tendensiya 100 ilə yaxındır davam edir, əvvəl Pəhləvilər, indi isə mollalar bizim irsimizə qarşı soyqırım törədiblər...
İradə SARIYEVA
