Xəzər hövzəsində sülhün gələcəyi Azərbaycandan asılı durumda…
Bu gün Xəzər hövzəsi əvvəlki dövrlərlə müqayisədə dünyanın diqqətini daha çox özünə cəlb edir. Bu da səbəbsiz deyil. Dəniz enerji resursları ilə olduqca zəngindir və Azərbaycan sayəsində dünya bu ehtiyatlara çıxış əldə edib. Lakin Rusiya-Ukrayna müharibəsi fonunda bəlli olur ki, dünyanın, indiki halda Qərb dünyasının daha çox həcmdə Xəzərin enerji resurslarına ehtiyacı var.
Bu şəraitdə Xəzəryanı ölkələrin qarşılıqlı əməkdaşlığını daha da dərinləşdirməsi zəruri şərt kimi çıxış edir. Elə prezident İlham Əliyev də I Xəzər Zirvə görüşündə çıxışı zamanı bu məqama xüsusi diqqət etdi. Bir daha bəlli oldu ki, Azərbaycan Xəzərdə qarşılıqlı fəaliyyətə böyük əhəmiyyət verir. Xüsusən də dənizin statusunun müəyyn edilməsi bunun üçün əlverişli zəmin yaradır. Xatırladaq ki, 2018-ci ilin avqust ayında Xəzəryanı dövlətlərin prezidentlərinin Qazaxıstanın Aktau şəhərində gerçəkləşən V Zirvə toplantısında dənizin hüquqi statusu haqqında Konvensiya imzalanıb. Sözügedən sənəd neft və qaz yataqlarının məxsusluğu, Xəzərin dibi ilə boru kəmərlərinin çəkilməsi və dənizdə üçüncü ölkələrin hərbi qüvvələrinin mövcudluğu məsələlərinin aydınlaşmasında mühüm addım oldu. Beləliklə, Xəzərin hüquqi statusunun müəyyənləşdirilməsi hövzə ölkələri arasında yaranan iqtisadi, enerji, siyasi, hərbi, ekoloji və geosiyasi risqləri aradan qaldırdı. Xatırladaq ki, Rusiya, İran, Azərbaycan, Qazaxıstan və Türkmənistan prezidentlərinin toplaşdıqları Aktau sammitində uzun illər davam edən müzakirələrin nəticələrini təsdiqləyən bir sıra mühüm əhəmiyyət daşıyan sənədlər imzalandı. Həmin sənədlərdə mütəşəkkil cinayətkarlıqla mübarizədə əməkdaşlıq, iqtisadi-ticari, nəqliyyat sahələrində əməkdaşlıq, münaqişələrin aradan qaldırılması, sərhəd qurumlarının əməkdaşlığı kimi məsələlərin həlli öz ifadəsini tapdı. Sammitdə imzalanan Xəzər Konvensiyası ilə yanaşı, yekunda qəbul edilən “Beşinci Xəzər sammitinin Kommünikesi” daha mühüm əhəmiyyətə malik oldu. Çünki Xəzərlə bağlı keçirilən 2002-ci il Aşqabad, 2007-ci il Tehran, 2010-cu il Bakı və 2014-cü il Həştərxan sammitlərində nəticəsiz qalan müzakirələr bu tədbirdə, Aktau sammitində uğurla yekunlaşdı. Beş ölkə lideri tərəfindən beynəlxalq müqavilə – Xəzərin hüquqi statusu haqqında beynəlxalq Konvensiya konsensus və bütün tərəflərin qarşılıqlı maraqları nəzərə alınmaqla təsdiqləndi. Sənəddə xüsusi vurğulanırdı ki, bu sənəd Xəzərin müasir tələblərə cavab verən və sahilyanı dövlətlərin hərtərəfli qarşılıqlı əlaqələrinin bundan sonra da intensivləşməsinə imkan yaradan hüquqi rejimini müəyyənləşdirir. Sammitdə Xəzəryanı dövlətlərin hökumətləri tərəfindən ticari-iqtisadi əməkdaşlıq, nəqliyyat, energetika, innovasiya, turizm, informasiya və başqa sferalarda əlaqələrin gücləndirilməsinə dair razılaşmalar böyük məmnunluq doğurduğu diqqətə çatdırıldı. Kommünikedə dəniz nəqliyyatı üzrə əməkdaşlığın daha da inkişaf etdirilməsi barədə ortaq fikrin formalaşmasına da böyük qiymət verildi. Bu sferada beştərəfli müqavilənin işlənib hazırlanması barədə qərar qəbul edildi. Sənəddə Xəzəryanı ölkələr arasındakı anlaşılmazlığın həlli, təhlükəsizlik, ekoloji sferada əməkdaşlıq və hərbi sahədə qarşılıqlı etimadın yüksəldilməsi məsələləri xüsusi vurğulandı. Sözügedən Xəzər dənizi region ölkələri arasında ticari-iqtisadi əlaqələrin dərinləşdirilməsi, enerji ehtiyatlarının mənimsənilməsi və beynəlxalq bazarlara nəql edilməsi üzrə investisiya şəraitinin yaxşılaşdırılması, etibarlı və təhlükəsiz kommunikasiyalar yaradılması, yüksək rentabelli, ekoloji təmiz texnologiyaların cəlb olunması baxımından mühüm önəm daşıyır. Məhz bütün bunlardan sonra ötən il yanvarın 21-də Azərbaycan Respublikası Hökuməti ilə Türkmənistan Hökuməti arasında Xəzər dənizində “Dostluq” yatağının karbohidrogen resurslarının birgə kəşfiyyatı, işlənilməsi və mənimsənilməsi haqqında Anlaşma Memorandumunun imzalanması reallaşdı. Beləliklə, Xəzərdə praktiki əməkdaşlığın uğurlu nümunəsi ortaya qoyuldu.
O da məlumdur ki, Rusiya-Ukrayna müharibəsi fonunda dünyanın hər yerində beynəlxalq yükdaşımalar sahəsində rəqabət daha da yüksəlib. Bakı Beynəlxalq Dəniz Ticarət Limanı Kompleksinin tam istifadəyə verilməsi isə Asiya ilə Avropanın, Şimalla Cənubun, Şərqlə Qərbin qovuşuğunda yerləşən Azərbaycanın nəqliyyat dəhlizi kimi önəmini daha da artırıb. Azərbaycan özünü təkcə neft və qaz ixrac edən ölkə kimi deyil, həm də beynəlxalq nəqliyyat qovşağı və logistika mərkəzi kimi təqdim edir. Azərbaycanın tranzit imkanlarının artırılması istiqamətində bu məsələ də daim diqqət mərkəzində saxlanılıb. Təsadüfi deyil ki, Azərbaycan Xəzər dənizində 260 gəmidən ibarət ən böyük donanmaya malikdir. Azərbaycanın malik olduğu infrastuktur, digər tranzit imkanları Mərkəzi Asiya ölkələri üçün kifayət qədər cəlbedicidir. Elə bunun nəticəsidir ki, sözügedən regionda yer alan ölkələr Azərbaycan üzərindən daha çox həcmdə məhsul ixracı istiqamətində aktiv fəaliyyətə start veriblər. İndi Qazaxıstan və Türkmənistan öz enerji məhsullarının Azərbaycan vasitəsilə dünya bazarlarına çatdırılmasına böyük maraq göstərir. Bu məsələ Gürcüstanın Batumi şəhərində “Neft və neft məhsullarının Cənubi Qafqaz nəqliyyat dəhlizi ilə nəqli” adlı beynəlxalq konfransda əsas diqqət mərkəzində olub. Konfransda Qazaxıstan və Türkmənistanın neft, neft məhsullarının Azərbaycan, Gürcüstan ərazisindən nəqli, bu yüklərin ötürülməsi imkanları müzakirə edilib. Aparılan müzakirələrdə Xəzər dənizindəki Qazaxıstan, Türkmənistan və Azərbaycanın limanlarının və neft terminallarının yükburaxma qabiliyyəti, onların imkanları, dəmir yollarının imkanları diqqət mərkəzində olub. Qeyd etmək lazımdır ki, son illər ərzində yükdaşımalar üçün infrastukturunu təkmiləşdirən, inkişaf etdirən Azərbaycan ərazisindən daha böyük həcmdə tranzit məhsullarını ötürməyə hazırdır. Bu, Batumi şəhərində keçirilən konfransda da diqqətə çatdırılıb. Nəticə etibarı ilə Azərbaycan vasitəsilə Mərkəzi Asiyadan daşınan enerji məhsullarının həcmində ciddi artım olması gözlənilir. Mərkəzi Asiya-Qafqaz-Avropa marşrutu təkcə neft və neft məhsulları yox, digər yükləri daşınması baxımından da Qazaxıstan, Türkmənistan üçün olduqca cəlbedicidir. Belə ki, Azərbaycanın əsas iştirakçlılarından biri olduğu Transxəzər Beynəlxalq Nəqliyyat Dəhlizi üzərindən hazırda ən müxtəlif yüklərin daşınması mümkündür. Azərbaycanın tranzit imkanları Mərkəzi Asiyanın aparıcı ölkələri sırasında yer alan Özbəkistanın da ixrac imkanlarının genişləndirilməsinə böyük töhfələr vermək iqtidarındadır. Özbəkistan üçün nəqliyyat əlaqələrinin inkişafı və davamlılığı xüsusi önəm kəsb edir. Bu məsələyə xüsusi diqqət yetirən Özbəkistan artıq Xəzər dənizindəki Türkmənbaşı limanından istifadə edə bilməsi üçün Türkmənistanla razılığa gəlib. İndi rəsmi Daşkənd üçün əsas prioritet Bakı limanına çıxış əldə etməkdir. Bu məsələ də Prezident İlham Əliyevin Özbəkistana dövlət səfəri fonunda artıq öz həllini tapıb. Qarşıdakı dövr ərzində Türkmənbaşıdan Bakı limanına çatdırılan özbək yükləri Bakı-Tiflis-Qars dəmir yolu ilə Türkiyəyə, oradan da Avropaya aparılacaq. Eyni zamanda bu kontekstdə görülən işlər belə qənaətə gəlməyə əsas verir ki, Azərbaycan mühüm beynəlxalq nəqliyyat qovşağı statusunu daha da möhkəmləndirəcək. Mövcud marşrutlarlarla yanaşı, Azərbaycan yenə belə tranzit dəhlizlərinin yaradılması istiqamətində də intensiv iş aparır. Bu xüsusda Zəngəzur dəhlizi, eləcə də Qarabağ və Şərqi Zəngəzur iqtisadi rayonlarında reallaşdırılan müxtəlif istiqamətli layihələr indi daha çox diqqət cəlb edir.
Bütün bunlar bir daha təsdiq edir ki, Xəzərin təhlükəsizlik və əməkdaşlıq dənizinə çevrilməsində Azərbaycan müvafiq addımlar atır, elə region ölkələri tərəfindən də buna böyük diqqət yetirilir, qarşıya çıxan problemlərin həlli istiqamətində uğurlu addımlar atılır. Elə Aşqabadda Xəzəryanı Dövlətlərin Dövlət Başçılarının VI Zirvə Toplantısı bunun növbəti təsdiqi oldu.
Ramil QULİYEV
