Mətanət Abbasova: “Çillə mərasimi çox geniş şəkildə Güney Azərbaycanda bayram olaraq qeyd olunur”
Güney Azərbaycandakı soydaşlarımız qandan-ilikdən, adət-ənənədən gələn və milli yaddaşımızı yaşadan bütün bayramları, mərasimləri, müqəddəs günləri xüsusi təntənə ilə qeyd edir. Məsələn, xalqımızın məişət mədəniyyətində, həyat tərzində elə ənənəvi mərasimlər, günlər var ki, onlar hazırda əsasən Güney Azərbaycanda yaşayır, yaşadılır.
Baxmayaraq ki, uzun illərdir molla rejimi soydaşlarımızı milli mədəniyyətimizdən, dilimizdən, adət-ənənələrimizdən qoparmağa çalışır, amma bunları heç cür xalqımızın yaddaşından silə bilmir, onlar bəzən aşkar, bəzən də gizli şəkildə bu günləri qeyd edirlər. Fars molla rejiminin təpkilərinə baxmayaraq, soydaşlarımız bu dəfə də milli adət-ənənələrimizə sadiq qalıb Çilləni böyük təntənə ilə qeyd ediblər. Məsələn, götürək 21 dekabrda keçirilən Çillə gecəsini. Molla rejiminin təpkilərinə baxmayaraq, hər il olduğu kimi bu il də Təbrizdə və Güney Azərbaycanın başqa şəhərlərində 21 dekabr Çillə gecəsi keçirilib. Onlar hər ocaqda süfrə açıblar, Çillə qarpızı kəsiblər, süfrəyə bişmişlər düzüblər, bayram ediblər. Bütün bu faktlar göstərir ki, Güney Azərbaycanda milli adət və ənənələrimiz qorunur, təbliğ edilir.
Məlumat üçün bildirək ki, Çillə gecəsi Yer kürəsinin Şimal yarımkürəsində 365 günün ən uzun gecəsidir.
Bu gecə milad tarixi ilə dekabrın 21-dən 22-nə keçən gecədir.
21 dekabr Azərbaycan təqvim inancları və mərasimləri 40 gün davam edən böyük Çillənin (21 dekabr-29 yanvar) ilk günüdür. Sonra 20 günlük kiçik Çillə (29 yanvar-18 fevral) gəlir.
Qeyd edilənlərə görə, Çillə gecəsi əsasən, Azərbaycanın güneyində və quzeyində, eləcə də Türkiyədə keçirilir.
Soydaşlarımız, Çillə gecəsi də daxil olmaqla, bu mərasimləri hansı çətinliklər hesabına qoruyub saxlaya biliblər? Necə olub ki, rejim bunu onlara unutdura bilməyib? Çillə gecəsini Güneydə hansı özəlliklərə qeyd edirlər? Vaxtilə bütöv Azərbaycan coğrafiyasında mövcud olan Cillə gecəsi nəzərə alsaq ki, çox yerlərdə silinib gedib, bu halda niyə əsasən daha çox Güney Azərbaycanda yaşadılır?
- “...Fars rejiminin qoyduğu qadağalara, etdiyi təzyiqlərə baxmayaraq, xalq bu mərasimləri qoruyub saxlayıb”
AMEA-nın Folklor İnstitutunun Cənubi Azərbaycan Folkloru şöbəsinin müdiri, filologiya elmləri doktoru, dosent Mətanət Abbasova “Bakı-Xəbər”ə şərhində həm Çillə mərasimi ilə bağlı maraqlı məlumat verdi, həm də soydaşlarımızın onu hansı məhrumiyyətlər bahasına yaşatdığına aydınlıq gətirdi. “Çillə mərasimi bu gün Qüzey Azərbaycanda elə də geniş qeyd edilmir, çox nadir hallarda keçirilir. Amma Güney Azərbaycanda Çillə mərasimini xüsusi olaraq qeyd edirlər. Bir məsələni nəzərinizə çatdırmaq istəyirəm ki, fars rejiminin qoyduğu qadağalara, etdiyi təzyiqlərə baxmayaraq, xalq bu mərasimləri qoruyub saxlayıb. Əslində bu mərasimlərin keçirilməsində, qorunub-saxlanılmasında da bir məqsəd olub. Yəni xalq öz adət-ənənələrini, gələnəklərini xüsusi olaraq rejimə qarşı qoymaq üçün xalqın mərasimləri, oyunları ilə çıxış ediblər, mübarizəni bir növ onları qorumaqla, yaşatmaqla aparıblar. Həqiqətən də Çillə mərasimi çox geniş şəkildə Güney Azərbaycanda bayram olaraq qeyd olunur. Bir məsələni də qeyd edim ki, Çillə sözünün mənası ilə bağlı Güney tədqiqatlarımızda, xüsusilə orada yaşayan ziyalılarımızın tədqiqatlarında müxtəlif fikirlər səsləndirilir. Əvvəla qeyd edim ki, Çillə sözünün mənası bəzən müxtəlif lüğətlərdə, ədəbiyyatlarda farscanın “qırx” yəni “çehil” sözü ilə əlaqələndirilir. Bu da kontekstdə dərvişlərin dini ritual ruhuna uyğun olaraq 40 gün müddətində ibadət və pəhriz saxlamaqla mənəvi sıxıntıdan qurtarması anlamında izah olunurdu. Bəzən bu “çilləsi dolma” anlamını da ifadə edirdi. Amma farscanın çehil sözündən fərqli olaraq, çillə məişətdə “çilləyə düşüb”, “çiləsini çəkir”, “çiləsini kəsmək”, “çilədən çıxarmaq” kimi mənalarında geniş işləklik qazanıb. Bu baxımdan “Çillə” sözünün də məhz “çəhil” - “qırx” mənasında deyil, bizim dədə-baba dilində desək, “çiləyə düşmək”, “çilədən çıxmaq” mənalarında işlədilməsi daha məqsədəuyğundur. Bu o demək deyil ki, bu mərasim təkcə güneydə yayılıb. Mən bir məsələni nəzərinizə çatdırım ki, bu, başqırdlarda, tatarlarda, çuvaşlarda xüsusi bayram olaraq qeyd edilib. Məsələn, tatarlarda bu bayrama kuyaş tuva deyirlər, günəş doğan mənasında işlənilir. Bu barədə çox geniş məlumatı bizə Güney Azərbaycan folklorunun toplanması üzrə böyük əmək sərf edən Əlirza bəy Sərrafi verib. Məsələn, başqırdlarda nardoğan, mordoğan, çuvaşlarda nartavan mənasında olub. Süryani dilində çillə sözünün yelda, assur dilində bekyılda mənası var... Bu, aylara görə də fərqləndirilir. Bilirsiz ki, Böyük Çillə, Kiçik Çillə, car-car, Çillə gecəsi, Xıdır, Kürdoğlu gecəsi, Gürdoğlu günləri, qarı küləyi. Yəni Çillə gecələri təqvimdə qış aylarına uyğun bu şəkildə adlandırılır. Güneydə də bu şəkildə geniş yayılıb”.
Güneydə qışın son aylarının el arasında fərqli şəkildə adlandırıldığına diqqət çəkən M.Abbasovanın sözlərinə görə, bunlar “ağlar gülən”, “Boz ay”, “Alaçalpo”, “çillə beçələr” adlandırılır. Bu da fevral ayının 20-dən mart ayının 20-nə qədər davam edir. M.Abbasova qeyd etdi ki, Güneydən topladıqları materiallar da Böyük və Kiçik Çillə arasında yaranan əfsanələrə əsaslanır. “Əfsanələrə, həmçinin, “Qoca qarının övladları” və “Kürdoğlu” obrazı daxil edilib. Əfsanələr daha çox leylək, Kürdoğlu və Böyük və Kiçik Çillənin üzərində qurulub. Qeyd edim ki, bu haqda da Güney Azərbaycan ədəbiyyatında və xalq arasında çox geniş şəkildə yayılan əfsanə və rəvayətlər var. Çillə ilə bağlı onu da deyim ki, bəzən fars dilində bunu “yelda gecəsi”, “şəbi yelda” adlandırırlar. Mərasimə iki-üç gün qalmış Güney Azərbaycanda evlər təmizlənir, səliqə-sahmana salınır, süfrə üçün müxtəlif yeməklər hazırlanır. Xüsusilə süfrəyə quru meyvələr, qovurğa, qarpız, noxud və xüsusi olaraq qatıq qoyulur. Ən başlıcası isə, Çillə süfrəsi üçün əvvəlcədən tədarük edilən Çillə qarpızı süfrəyə gətirilib kəsilir. Çillə gecəsi qarpız kəsilməsi həm uyğun falların qeyd olunmasına, həm də özünün simvolik mahiyyətinə görə də ayrıca yer tutur. Məsələn, qarpızın oval şəklində olması, üzərindəki zolaqlar günəş şüalarını, qırmızı dilimlər odu, toxumları, artımı-törəyişi ifadə edir. Güney Azərbaycanda Çillə gecəsi mərasimlərində xüsusi təntənə ilə nişanlı qızlara ayrıca quru meyvə ilə bərabər qarpız aparılır. Bizdə Çillə Gecəsinin necə keçirilməsi ilə bağlı görüntülər çoxdur. Quru meyvələr süfrəyə düzülür. Qarpız gətirilir və müxtəlif mahnılar oxunur. Mahnılardan sonra isə nağıllar söylənilir. Yəni evin xanımı başda əyləşir və müəyyən nağıllar söyləməyə başlayır. “Səng səbir daşı” adlı nağıl var ki, bu mərasimlərdə daha çox bu nağıllar söylənilir”.
M.Abbasova qeyd etdi ki, Novruz bayramında olduğu kimi, Güney Azərbaycanda Çillə gecələrində də xüsusi fallar açırlar. O vurğuladı ki, bir kasaya su doldurulur və həmin kasaya ayrı-ayrı predmetlər, üzük, sancaq və başqa nişanələr salınır, daha sonra kasa başında çillə nəğməsi oxunur, növbə ilə nişanələr çıxarılır. M.Abbasova Çillə gecələrində oxunan nəğmələrə də diqqət çəkdi:
A Çillə, Çillə qardaş,
Atın qamçıla qardaş.
Bir gəlib danışmadın
Qəlbim açıla, qardaş.
Bir qız gördüm biçində,
Sarı sünbül içində,
Burda bir toy olacaq
Gələn ayın içində.
Gedən getmə işim var,
Zərgərdə gümüşüm var
Qərib-qərib ölkədə
Qolu bağlı quşum var.
Qapıdan biri gəldi,
Ağamın nuru gəldi
Bir arxı kim bəkləyib
Suyu çox duru gəldi.
“Çillə gecəsi falların açılmasının çox nadir bir forması var. Əslində 41 təsbehin seçilməsi kimi bir fal nümunəsi var ki, bu 41-lik adlanır, falda 1 Allahın adı təkliyi, 40 rəqəmi isə onun müqəddəsliyini ifadə edib. Mərasim xüsusi olaraq kürsü ətrafında sayılıb-seçilən bir ağıbirçək tərəfindən həyata keçirilir. Bu təsbehdən 41 dənə ayrılır və bunlar gizlin saxlanılır. Daha sonra üç dənə Allah, Məhəmməd, Əlinin adı ilə ayrılır, sonrakı dənələr üzərində sıra ilə bayatılar söylənilir, fal tutulur. Xüsusilə sadə Qum şahsevənlərinin fal bayatıları var ki, biz onları Güney Azərbaycan mühitindən toplamışıq. Bu bayatılar ayrıca olaraq bu fallarda istifadə olunur. Məsələn:
Ağ at biçində gəzər,
Buxov qıçında gəzər
Mən qurbanam qardaşa
Xanlar içində gəzər.
Qarşıda İmamzada,
Gəlmişəm sənə dada.
Əl məndən, ətək səndən
Sevdiyim vermə yada.
Qızıl üzük, ləl daşı,
Dur gəl igidlər başı.
Adın deyə bilmirəm
Xal qəynimin qardaşı”.
M.Abbasova bu mövzuda olduqca məzmunlu və maraqlı şərh verdi, fikirlər bildirdi. Sonda onu da vurğuladı ki, Güney Azərbaycan folkorunun toplanılması sahəsində böyük işlər görülüb, AMEA-nın Folklor İnstitutunda 15 cildlik Güney Azərbaycan kitabı çıxıb, ayrıca olaraq şöbə müdirinin özü “Təbriz folklor mühiti” adlı kitab da çıxarıb...
İradə SARIYEVA
