Məlum olduğu kimi, gələn ildən TAP kəmərinin istfidayə verilməsi ilə bağlı olaraq Azərbaycan Avropaya təbii qaz ixracına başlayacaq. İlkin mərhələdə ölkəmiz Avropaya ildə 10 milyard kubmetr mavi yanacaq satışını həyata keçirəcək. Sonrakı dövr ərzində bu həcmin daha da artması planlaşdırılır və tədricən Avropaya Azərbaycan özü təkcə 20 milyard kubmetr qaz satışını həyata keçirəcək.
Bu müddət ərzində Azərbaycan Türkiyəyə da qaz nəqlini reallaşdıracaq və qardaş ölkəyə il ərzində satılan qazın miqdarı 6 milyard kubmetrə çatacaq. Eyni zamanda demoqraik artım və iqtisadi inkiaşfla ballı olaraq ölkə daxilində qazın istehlak həcminin artması qaçılmaz sayılır. Belə vəziyyətdə aktuallaşan məsələlərdən biri ölkədə elektrik enerjisinin istehsalı üçün sərf edilən təbii qazın əhalinin istehlakına və satışa yönəldilməsidir.
Rəsmi açıqlamalara görə, hazırda Azərbaycanın 2,6 trilyon kubmetr dəqiqləşdirilmiş çıxarıla bilən qaz, 1,5 milyard ton çıxarıla bilən neft-kondensat ehtiyatı var. Proqnoz ehtiyatlarını da nəzərə alsaq, Azərbaycanda 6 trilyon kubmetr qaz və 4 milyard ton neft ehtiyatı var. İndiyə qədər dünya bazarına çıxarılan neftin həcmi 482 milyon ton olub. Hesab olunur ki, bu ehtiyatların dünya bazarında satışa yönəldilməsi daha məqsədəuyğundur.
Digər tərəfdən məlumat üçün bildirək ki, 2018-ci ilin yekunlarına görə, Azərbaycan 22,368 milyard kilovat-saat elektrik enerjisi istehsal edib. Eyni zamanda, 65,627 milyon dollar dəyərində 1,397 milyard kilovat-saat ixrac edilib. Elektrik enerjisi hazırda əsas etibarı ilə məhz təbii qazın yandırılması hesabına əldə olunur. Ölkənin istilik stansiyalarında 20,534 milyard kilovat-saat və ya 91,8 faiz, su elektrik stansiyalarında 1.737 milyard kilovat-saat və ya 7.8 faiz elektrik enerjisi istehsal olunur. Bununla yanaşı, külək və günəş enerjisinin istehsalı cəmi 0,4% təşkil edir. Energetika Nazirliyinin hesablamalarına görə, 2025-ci ilə qədər Azərbaycanda elektrik enerjisi istehlakının artımının ildə 25-28 milyard kilovat-saata çatacağı gözlənilir. Belə vəziyyətdə yeni istilik stansiyalarının qurulması və onların təbii qazla təmini zəruri şərt qismində çıxış edir. Məhz bütün bunları nəzərə alan ekspertlər bildirir ki, Azərbaycan atom elektrik stansiyasının (AES) inşasını həyata keçirməklə təbii qazın enerji istehsalına yönəldilməsindən azad ola bilər. Əvəzində ixraca daha böyük həcmdə qazın yönəldilməsi də bu zaman mümkün hala gəlir.
Xatırldaq ki, Rusiya prezidenti Vladimir Putin bu ayın əvvəlində Azərbaycan prezidenti İlham Əliyevə Bakı yaxınlığında atom elektrik stansiyası tikməyi təklif edib. "Rosatom" Dövlət Konserninin rəhbəri Aleksey Lixaçov bildirib ki, AES-in güc seçimi Azərbaycana bağlıdır və Rusiya onu qurmağa hazırdır. Ekspertlər də bildirir ik, hazırda klassik istilik stansiyalarına yeganə universal alternativ qismində atom elektrik stansiyaları çıxış edir. Mütəxəssislərin hesablamalarına görə, kömür, neft və qaz enerjiyə olan tələbatın təmin edilməsi üçün maksimum daha 50 il istifadə olunacaq. Bu da karbohidrogen xammalına olan qiymətin yaxın gələcəkdə iki-üç dəfə artmayacağı şərti ilə baş verəcək. Buna baxmayaraq, artıq bu gün AES-də əldə olunan elektrik enerjisi neft və qazdan əldə olunan elektrik enerjisindən 10-15% ucuzdur. Özü də bu enerji neft və qaza nisbətən ekoloji cəhətdən də təmizdir.
Onu da qeyd edək ki, Azərbaycanda AES tikilməsi təzə məsələ deyil. Hələ Sovetlər Birliyi dönəmində SSRİ Nazirlər Soveti Azərbaycanda AES tikilməsi barədə qərar qəbul etmiş, müvafiq layihə və texniki-iqtisadi əsaslandırmalar hazırlanmış və bu işin Nəvai qəsəbəsi tərəfdə həyata keçirilməsi istiqamətində ilkin hazırlıq işləri də başlanmışdı. Lakin 1986-cı ildə Ukraynada baş verən qəza Azərbaycanda AES tikilməsi işini dayandırdı. İndi isə vəziyyət dəyişib və müasir texnologiyalar əsasında belə stansiyaların inşası daha təhlükəsiz şəraitdə həyata keçirilir. Özü də bu sahədə dünya miqyasında öncül ölkələrdən biri də Rusiyadır. Rusiya isə Azərbaycanda bu cür stansiya tikməyə hazır olduğunu bəyan edir.
Xatırladaq ki, Türkiyədə inşa edilən "Akkuyu" AES-də bütün proseslər məhz Rusiya tərəfindən həyata keçrilir. Özü də burada AES-lərin digər üstünlüyü də nəzərə alınmalıdır. Məsələn, su elektrik stansiyaları tərəfindən elektrik enerjisi istehsalının artması kənd təsərrüfatı istehsalı üçün yararlı olan torpaqların su altında qalmasına səbəb olur. Bundan əlavə, Azərbaycanda kifayət qədər axar çaylar yoxdur. Eləcə də elektrik enerjisi istehsal etmək üçün günəş enerjisindən istifadə yalnız günəş panelləri üçün əhəmiyyətli meydançaları tələb etmir, həm də hava şəraitindən asılı olduğu üçün bütövlükdə enerji sisteminin sabitliyini də vəd etmir. Amma AES tamam fərqli məsələdir və sabit enerji mənbəyidir. AES-in tikilməsinin dəyəri reaktorun gücü, avadanlığın hardan alınmasından, maliyyələşdirmə mənbələri və şərtlərindən və digər bu kimi amillərdən asılı olaraq, bir reaktorun qiyməti 2 milyard dollardan 5 milyard dollara qədər dəyişə bilir. Bundan əvvəl Rusiya Elmlər Akademiyasının İqtisad İnstitutunun elmi əməkdaşı Aleksandr Karavayev belə bir açıqlama ilə çıxış edib ki, Azərbaycana Türkiyədə tikilən "Akkuyu" və İrandakı "Buşehr" kimi güclü AES-lər lazım deyil. Azərbaycan üçün orta güclü, 5-7 milyard avroya başa gələ biləcək orta güclü stansiya kifayətdir: " Azərbaycan texnologiya və iqtisadi inkişafa görə dünyanın ilk iyirmi ölkəsinin sırasına düşmək istəyirsə, nəzərə almalıdır ki, bütün dünya liderləri iqtisadi və sənaye inkişafının hərəkətverici qüvvələrindən biri kimi məhz nüvə energetikasını seçib. Başa düşmək lazımdır ki, strateji perspektivdə bütün xərclər kompensasiya ediləcək. Aydındır ki, hasil olunan qazı ixrac etmək mümkün ikən, onu ənənəvi energetikanın inkişafına yönəltməyə ehtiyac yoxdur. Eyni sözləri İES üçün mazut barədə də demək olar. Bundan əlavə, Azərbaycan perspektivdə elektrik enerjisini Gürcüstana və Türkiyənin şərq rayonlarına sata, həmçinin "Şimal-Cənub" nəqliyyat layihəsini elektriklə təmin edə bilər".
Tahir TAĞIYEV
