Tarixdə iz buraxanlar: Sultan V Murad xan

Sultan V Murad xan Osmanlı sultanlarının otuz üçüncüsü, İslam xəlifələrinin doxsan səkkizincisidir. Sultan V Murad xan 21 sentyabr 1840-cı ildə İstanbulda anadan olub. Atası Sultan Əbdülməcid xan, anası Şefkefza sultandır. Dövrün tanınan alimlərindən dərs alıb. Dövlət idarəsini, fənn elmlərini və ərəbcə, farsca, fransızcanı öyrənib. Atası Sultan Əbdülməcid xan ona Murad adı verməklə dövlətin istiqbalı haqqındakı yaxşı niyyətlərini ifadə etmək istəyib...
Atasının 25 iyun 1861-ci ildə vəfatından sonra Əbdüləziz xan taxta keçincə V Murad xan vəliəhd olur. Nəzakəti, mədəniyyəti, dövrünə görə biliyi və yumşaqxasiyyətliliyi ilə çox sevilən V Murad xan əmisi Əbdüləziz xanın 1863-cü ildə Misir və 1867-ci ildə Avropa səyahətlərində iştirak edir. Bu səyahətlərdə davranışları ilə Osmanlı xanədanının əsilzadəliyini təmsil edərək təqdir olunur. Əbdüləziz xanın 1876-cı il iyun ayının 4-də şəhid edilməsilə V Murad xan Osmanlı sultanı elan edilir. Əbdüləziz xanın faciəvi bir şəkildə şəhid edildiyini və anası Perteveniyal sultana çox çirkin işgəncələr verildiyini eşidən Sultan V Murad xanın kədərdən ağlı pozulur. Kədəri üzündən xəstəliyinin artmasında həkim Capoleonenin cahilanə, yanlış diaqnoz və müalicəsinin də mühüm rolu olur. Bu arada V Murad xanın belə xəstə halı ilə ixtilalçıların oyuncağı halına gətirilib Avropadakı müəyyən təşkilatların dağıdıcı planlarının tətbiqinə cəhd edilir, lakin qardaşı II Əbdülhəmid xan bunların qarşısını alır.
1876-cı il avqust ayının 31-də taxtdan endirilən, səltənəti cəmi doxsan üç gün sürən V Murad xan Osmanlı sultanlarının ən az sultanlıq edənidir. Səltənətdən uzaqlaşdırıldıqdan sonra ailəsilə Çırağan sarayına yerləşdirilən V Murad xanın xəstəliyi sonradan yaxşılaşır. Vaxtını oxumaq və nəvələrini oxutmaqla keçirən Sultan V Murad xan qardaşı Sultan II Əbdülhəmid xan ilə daim yaxşı münasibətlərdə olub. 1904-cü il avqust ayının 29-da vəfat edən Sultan V Murad xan İstanbulda Yeni camidəki türbədə dəfn edilib.
Sultan Əbdüləziz xan taxta keçdikdən sonra V Murad nisbətən sərbəst yaşayıb. Avropa səyahətlərində də onun yanında olub, Avropa üsulunda yetişdirildiyinə və fransızca bildiyinə görə Fransa və İngiltərə saraylarında diqqətləri özünə çəkib və Əbdüləzizdən daha çox simpatiya qazanıb. İngiltərə Vəliəhdi ilə dost olub və onun vəkalətilə masonluq təşkilatına üzv seçilib. Osmanlı tarixində bənzəri olmayan bu hadisə Sultan Muradın Avropa hökmdarları və onların tərəfdarları yanında böyük şöhrət qazanmasına səbəb olub. Masonluğu sayəsində və Türkiyədə qazandığı dostlar vasitəsilə o, Avropa fikir hərəkətlərini asanlıqla və davamlı olaraq təqib etmək imkanını qazanıb və beləcə Avropanın qayda və adətlərinə, liberal fikirlərinə sahib olub. Taxta çıxınca da məmləkətinə səviyyəli bir şəkildə xidmət edə biləcəyi inancı var idi. Atasının islahat fikirlərini daha köklü və daha geniş bir plan daxilində tətbiq etmək təsəvvüründə idi. Bu təsəvvürləri xalq arasında və ən çox gənc Osmanlılar arasında ona böyük şöhrət qazandırmışdı. Bilindiyi kimi, Sultan Əbdüləziz xan dövrünün son illərində İmperatorluqda qorxu, səfalət və əmniyyətsizlik hökm sürürdü. O üzdən Sultan Əbdüləziz xanın taxtdan endirilməsi və V Muradın sultan elan edilməsi sevinclə qarşılanmışdı. Bu sevincin daşıdığı məna bu idi: despotizm dövrü sona çatmış, hürriyyət dövrü başlamışdır. Hürriyyət imperatorluğu düşmüş olduğu uçurumdan qurtaracaq və hər kəsin ümid etdiyini həyata keçirəcəkdi.
Sultan V Murad xan artıq millət deyə ifadə edilməyə başlayan xalqı sevirdi və ona xidmət etmək istəyirdi. Fəqət bu xüsusda özünü taxta çıxaran vəkillərin yardımına ehtiyacı vardı. Vəkillər isə hələ də tutulacaq yol haqqında anlaşmamış bir halda idilər. Sultan Əbdüləziz xanı taxtdan endirərkən despotizmi aradan qaldırmaq xüsusunda birlik yaradılmışdı. Sultan V Murad xanı taxta çıxarınca məşrutiyyəti elan etmək nöqtəsində ayrıldılar: Sədrəzəm Məhməd Rüştü Paşa namuslu və sədaqətli bir zat idi. Fəqət o, böyük dövlət adamında aranan ətraflı fikir və sağlam iradəyə sahib deyildi. Bu səbəblə də Məhməd Rüştü Paşa məşrutiyyət idarəsinin Osmanlı İmperatorluğunda tətbiq edilə biləcəyinə inanmır və millətə hürriyyət verilməsinin zərərli olacağını iddia edirdi. Hərb naziri Hüseyn Avni Paşa isə idarənin köhnə şəklini mühafizə şərtilə islahat tərəfdarı idi. Hüseyn Avni Paşaya görə, müsbət hərəkət edildiyi və ədalətdən üz döndərilmədiyi təqdirdə despotizmin qarşısı alına bilərdi.
Nazirlər kabinetinin üzvü Mithat Paşaya gəlincə, yaranan fənalıqların ancaq məşrutiyyət idarəsi ilə aradan qaldırıla biləcəyi fikrində idi. Nazirlər kabinetinin digər üzvləri də bu üç fikirdən birinə uyğun baxırdılar. Xalqın mühafizəçi qismi sədrəzəmi, aydınlar isə Mithat Paşanı dəstəkləyirdi. Ordu zabitləri də, məşrutiyyət tərəfdarları olmaqla yanaşı, Hüseyn Avni Paşanın əmrində idi. Avropanın ümumi tərəfdarları isə Türkiyədə məşrutiyyətin elan ediləcəyinə mütləq nəzərilə baxırdılar. Osmanlı dövlətində bir padşahın şəriət tələblərinə görə taxtdan endirilməsi üçün onun ya söyüş söyməsi, ya da onda dəlilik əlamətinin olması lazım gəlirdi. Sultan Əbdüləzizə söyüş isnad edilmədiyinə görə onda dəlilik əlamətinin olduğu, doktor raportuna görə deyil, fətva ilə təsbit edilmiş və o, taxtdan endirilərək yerinə Sultan V Murad xan seçilmişdi. Sultan V Murad xanın sultan olacağı zaman onda dəlilik əlamətlərinin olmadığını qəbul etmək lazım gəlirdi. Sultan V Murad xan, əvvəlcədən açıqlandığı kimi, çox həssas və zəif iradəli bir sultan idi. Bu səbəblə də o, sultan olar-olmaz, dəlilik əlamətləri özünü göstərməyə başlamışdı. Bu surətlə də o, bir neçə aydan ibarət olan, faciələrlə dolu dövrünün son faciəsiini qurbanı şəxsən özü oldu.
Sultan V Murad xanın dəliliyinə təsir edən hadisələr bunlardır: Əbdüləziz dövrünün son illərində səltənət varisliyində dəyişiklik şaiyələri ortada dolaşmağa başlamışdı. Sultanın özündən sonra taxta oğlu, şahzadə Yusuf İzzetinin çıxmasını təmin etmək üçün çalışdığı deyilirdi. Belə bir halda isə Sultan V Murad xan taxt üzərindəki haqlarını itirəcəkdi. Bax, səltənət haqlarını itirmə qorxusu onda ağıl pozuqluğuna əlverişli şərtləri meydana gətirmədə ilk amil oldu.
Sultan V Murad xan bu qorxunun təsiri ilə, nəzarət altında tutulmasına baxmayaraq, Gənc Osmanlılarla və Əbdüləziz xanın vəkilləri arasındakı düşmənlərilə münasibətlərini yaxınlaşdırmaq məcburiyyətində idi. Hüseyn Avni Paşa ilə Mithat Paşanın Əbdüləziz xanı bihal etmək üçün hazırlandıqları ortaya çıxdığı andan etibarən Əbdüləziz xan son dərəcə şübhəli və qorxulu günlər keçirməyə başladı. Çünki o, tərtibin müvəffəq olmaması halında öldürüləcəyini zənn edirdi. Qorxu onun ağlında təxribatlar törətdi. Əbdüləziz xanın taxtdan endirilməsinə dair təsbit edilən tarixin onun özünə xəbər verilmədən bir gün öncəyə alınması və dramatik bir şəkildə "bardağı daşıran damla" öz vəzifəsini yerinə yetirdi.
Sultan V Murad xanın da taxtdan endirilməsi elmi bir fətva mahiyyətində idi. Bu əsnada Sultan V Murad xanın Baş katibi Sədullah bəy cənabına taxtdan endirildiyini və Dolmabaxçadan Çırağan sarayına köçürülməsi üçün yeni sultanın iradəsini təbliğ etdi. Fəqət bir şahzadə üçün taxta çıxmaq və taxtda möhkəmlənmək çətin olduğu qədər taxtdan ayrılmaq da çox çətin idi, hətta çox daha çətin idi. Sultan V Murad xan qısa sultanlığı əsnasında iztirabdan başqa bir şey görmədi və hətta ağlına oturdulmasına baxmayaq, o, taxtdan ayrılmaq istəmədi. Çırağan Sarayına getməmək üçün dirəndi. Belə olduqda bir əşya kimi o, zorla arabaya mindirildi və ağlı taxtda qalmasına baxmayaraq, sürgün edildiyi yerə aparıldı.
Üç ay davam edən Sultan V Murad xanın dövründə kimsə muradına nail ola bilmədi. Sultan V Murad xanın dövrü faciə ilə başladı, faciələrlə davam etdi və fəciə ilə bitdi. Əbdüləziz xanın vəfatı və ya intiharı, Sərəsgər Hüseyn Avni Paşa ilə bəzi nazirlərin qətl edilmələri, nəhayət Sultan V Murad xanın ağlını itirməsi və taxtdan endirilməsi tragediya romançılarını belə heyrətə gətirdi. Hökumət üsyanı, qan, xəyanət, sui-qəsd bu dövrün nəticəsidir.
Bütün bunlar nəyə görə baş verirdi? Bu sualı cavablandırmaq üçün bir çox səbəbləri sıralamaq olar. Fəqət bütün səbəbləri tək bir vəziyyətin yaradılması üçün görülmüş fəaliyyətlər kimi qəbul etmək də olar. Bu da parçalanmaqda olan Osmanlı İmperatorluğu necə xilas edilməlidir surətində qurulmuşdu. Dövlət adamları çarə və tədbir xüsusunda iki zümrəyə ayrılırdı. Mühafizəkar zümrə idarəçilikdə şəriət və şiddət üsuluna tərəfdar idi. İnqilabçı zümrə isə məşrutiyyət və mədəniyyət tezinə üstünlük verirdi. Mühafizəkar zümrə orta çağ zehniyyətini mühafizə etmək, inqilabçı zümrə isə modern zehniyyətini gətirmək istəyirdi. Mübarizə bu iki zümrə arasında davam edirdi. Tarixin heç bir dövründə keçmiş zehniyyətin yerini asanlıqla yeni zehniyyətə tərk etdiyi görülməyib.
İnkarçı zümrə, başda Mithat Paşa olmaqla, bir ovuc ziyalıdan təşəkkül edirdi. Xalqdan onlara qoşulanların böyük bir qismi nə məşrutiyyətdən, nə də hürriyyətdən bir şey anlayırdı. Fəqət keçmiş iradədən ümidlərini kəsmişdilər. Yeni idarə bəlkə də umduqlarını gətirəcəkdi. Başda Sədrəzəm Məhməd Rüştü Paşa ilə Hüseyn Avni Paşanın olduğu mühafizəkar zümrə isə məşrutiyyətdən və hürriyyətdən qorxurdu. Xalqın məşrutiyyəti və hürriyyəti pislik üçün istifadə edəcəyinə ehtimal verilirdi. Xalqın cəhalətdən boğulan və dünya görüşündən məhrum olan böyük bir qismi də özlərilə eyni düşüncədə idi. İki zümrə arasındakı bu fikir mücadiləsində bəzi qurbanların verilməsi təbii idi. Bax, Sultan V Murad xan dövrünün tragedik səhnələrinin bu baxımdan tədqiq edilməsinin lazım olduğu qənaətindəyik. Ölənlər, öldürülənlər boş yerə ölmüş və öldürülmüş deyildi. Tibb elmində bir elmi kəşfə çatmaq üçün bəzən təcrübələri yüzlərcə dovşan üzərində aparmaq lazım olduğu kimi, bir cəmiyyətin həyatında da yeni qiymət hökmlərini və həqiqətləri əldə etmək üçün şüurlu və ya şüaraltı fikirlərin zəfərləri üçün təcrübələr aparmaq lazımdır. İnqilabların hazırlanması və baş vermə səhifələrinin belə sınaqlardan keçməsi lazımdır. İnqilabların hazırlanma və həyata keçirilmə səhifələri belə sınaqlardır. Sultan V Murad xanın dövrü Türk millətinin tarixində, hürriyyət və mədəniyyət fikri yolunda bir sınaqdan ibarətdir.
Fazil QARAOĞLU
professor