Sayman Aruz: “…Urmiya gölünün ətrafında olan abidələrimizin hamısı məhv oldu getdi”
Azərbaycan dövlətçiliyinin qədim beşiklərindən biri olan Cənubi Azərbaycanda əcdadlarımız zəngin mədəni, tarixi irs yaradıb. Urmiya gölünün ətraflarından başlayıb başqa ərazilərimizi də əhatə edən və Araz çayının sahillərinə dirənən böyük bir arealda Azərbaycan türklərinin unikal mədəni irs abidələri, şəhərləri, kəndləri qurulub.
Cənubi Azərbaycanda həm arxeoloji, həm təbiət, həm də memarlıq abidələri mövcud olub ki, bunlar xalqımızın milli indentikliyini özündə ifadə edib. Lakin təəssüflər olsun ki, indi bu abidələrin bir qisminin sadəcə adları qalıb, çünki molla rejimi Azərbaycan abidələrinə qarşı amansız soyqırım aparıb. Abidələrimizi dağıdıb yer üzündən silən mollakratiyanın əsas məqsədi bizim izimizi öz yurdumuzdan silmək olub. Mübağiləsiz deyərdik ki, Tehran rejimi də Ermənistanın yürütdüyü siyasətin eynisini həyata keçirib. Əslində, onlar bir-birinin yanlış siyasətini təkrar ediblər.
Tez-tez Cənubi Azərbaycandan narahat xəbərlər alırıq ki, şah dövründə olduğu kimi, molla rejimi də Azərbaycan abidələrinə qarşı amansız davranır, onları sökür, dağıdır, məhv edir. Tarixi irsmizə qəsd mövqeyində dayanan molla rejimi əlbəttə, bir gün buna görə cavab verəcək.
- “…Şumerlərdən bu günə qədər gələn bütün abidələrimiz demək olar ki, artıq itibdir, yoxdurlar”
Azərbaycan Yazıçıar Birliyi sədrinin müşaviri, Güney Azərbaycan Komissiyasının sədri Sayman Aruz ilə bu məsələ ətrafında danışdıq. S.Aruz bizimlə söhbətində bildirdi ki, Cənubi Azərbaycandakı abidələrimizlə bağlı vəziyyət heç də ürəkaçan deyil. “Cənubi Azərbaycanda bizim saysız-hesabsız tarixi abidələrimiz olub. Çox təəssüflər olsun ki, son yüz ildə onların böyük əksəriyyəti artıq tanınmaz haldadır. Bir çoxları sökülüb, bir çoxlarının yerində hətta başqa binalar tikiblər ki, tamamilə bizim abidələrimizin izini itirsinlər və sair. Üzü Urmiyadan, Sulduzdan tutmuş ən ucqar kəndlərimizə qədər olan abidələrimiz təəssüflər olsun ki, bu gün çox acınacaqlı bir vəziyyətdədir. Mən bununla bağlı bir neçə nümunə çəkə bilərəm. Məsələn, bizim Təbrizdə yerləşən tanınmış Ərk qalamız. O boyda Ərk qalası İran İnqilabı baş verən zaman söküldü. Böyük bir opera zalı idi, lakin sökülməyə məruz qaldı. Bu gün Ərk qalasından sadəcə olaraq bir divar qalıb. Ərk qalasının böyüründə çox böyük bir məscid tikdilər. Məhz o səbəb oldu ki, Ərk qalası demək olar itdi. Hətta deyilənə görə, tikilən o məscidin ağırlığı Ərk qalasının ortadan çatlamasına səbəb olub. Bu doğurudan da böyük faciədir. Onun sonra Göy Məscidin adını çəkə bilərəm ki, Göy Məscidin düz yanında aparılan qazıntılar (o vaxt Təbrizdə idim və baş verənləri görürdüm-S.A) zamanı çıxan əşyaların, qədim eksponatların sayı-hesabı yox idi. Amma çox təəssüflər olsun ki, oralar qazıldı, amma yeraltından çıxarılan bütün tarixi eksponatlarımız qarət oldu. Göy Məscidin kənarında da böyük bir ticarət obyekti tikildi. O ticarət obyekti də demək olar ki, bizim Göy Məscidimizi tamamilə itirdi. Halbuki, o milli və sağlam əllərdə olsaydı yəqin ki, orada o obyektlər tikilməzdi və ərazi bir turistik məkan kimi qorunub saxlanardı. Oradan tapılan bütün eksponatlar da qorunardı, Göy Məscidə də o böyük xəsarətlər yetirilməzdi. Çox təəssüflər olsun ki, orada da Göy Məscidin başına bu böyük faciələri gətirdilər. Urmiya gölünə baxın. Deyərdim ki, Urmiya gölü və Urmiya gölünün ətrafında olan abidələrimizin hamısı məhv oldu getdi. Urmiyanın özündə türk millətinə aid olan və Şumerlərdən bu günə qədər gələn bütün abidələrimiz demək olar ki, artıq itibdir, yoxdurlar. Məsələn, sizinlə danışa-danışa nə qədər fikirləşirəm elə bir abidə yadıma gəlmir ki, sizə onun qorunub saxlanıldığını deyəm. Bir dənə mənim doğulduğum Sulduz şəhərində 7 min ilə yaxın yaşı olan Həsənli təpəsi yadıma gəlir. Bu Həsənli adlı bir təpədir. Onun hətta Şuşerlərdən də o tərəfə tarixi var. İndiyə qədər qalan Həsənli tarixi abidəsidir ki, onun da bu günkü vəziyyəti o qədər də ürəkaçan deyil. Amerikalı arxeoloqların apardığı arxeoloji qazıntılar zamanı oradan o vaxt ən qədim qızıl şərab qabı (farslar ona cami-zərrin deyirlər-S.A) tapılmışdı. O ərazi saleh və milli əllərdə olsaydı bu gün ora böyük bir turistik məkan kimi fəaliyyət göstərərdi. Amma təəssüflər olsun ki, qorunmadığına görə demək olar, təpənin ətrafında qanunsuz qazıntılar aparılıb”.
S.Aruz vurğuladı ki, Həsənli təpəsi tarixi abidəsi yaxşı qorunmadığı üçün hazırda məhv olmaq təhlükəsi ilə üzləşib. Onun sözlərinə görə, digər abdələrimiz barədə də eyni şəkildə danışmaq olar. S.Aruz qeyd etdi ki, yaxın və uzaq tariximizə aid bir çox abidələrimiz, qalalarımız, tarixi evlərimiz də var ki, onlar da eyni aqibətlə üzləşiblər: “O tarixi evlər milli qəhrəmanlarımızın ev muzeyləri kimi fəaliyyət göstərməli idilər, onlar hamısı dağıldı getdi. Təbrizin məşhur ötrülü bazarının bir çox hissəsi demək olar ki, dağılıb gedib, baxan, təmir edən yoxdur. Halbuki, dünyada ondan qədim, ondan möhtəşəm ikinci bir belə əsər yox idi. Yəni yerdə biz bunu görə bilərik. Amma təsəvvür edin ki, bunun müqabilində İsfahanda Səfəvilər dönəmində azərbaycanlıların tikdiyi bütün tarixi abidələrin hamısı qorunub saxlanılıb, turistik bir məkan kimi də dünya turistlərinə qapısı açıqdır. Hər kəs gedir İsfahanda, Şirazda vaxtilə azərbaycanlıların tikdiyi abidələri görür, ziyarət edir, gəlir. Ancaq onlar hamısı “fars abidəsi” kimi qələmə verilir. Halbuki, Xorasandan tutmuş İsfahana, Gəngər körfəzinə qədər bizim tikdiyimiz abidələrdir. Sadəcə, o ərazidə farslaşdırma siyasəti çox ciddi getdiyinə görə “fars abidə”ləri kimi dünyaya təqdim edildilər. Lakin bu gün Azərbaycan ərazisində, faktiki olaraq azərbaycanlıların yaşadığı ərazilərdə olan abidələrin hamısı dağıdıldı, məhv edildi, gözdən itirildi. Baxın, bu İranda olan molla hakimiyyətinin anti-türk siyasətinin məhsulu idi. Mən hətta deyərdim ki, anti-insani siyasətinin məhsulu idi. Bu da onu göstərir ki, o hakimiyyət, istər şah olsun, istəyirsə də şeyx olsun, heç fərqi yoxdur siyasəti, Azərbaycan türklərinə baxışı eynidir. O baxışın kökündə də düşmənlik, assimilyasiya, oğurluq, xəyanət dayanır”-deyə S.Aruz qeyd etdi.
İradə SARIYEVA
