Əflatun Amaşov adlı bir yazıçı kəşf etdim...
Əslində, ədəbiyyat adamlarının əksəriyyətini dindirsək deyəcəklər ki, ədəbiyyat insanın daxilindən boy atan ədalət axtarışıdır, cəmiyyəti, insanlığı, ucu-bucağı görünməyən dünyanı saflaşdırmaq, təmizləmək harayıdır, istəyidir. Ədəbiyyata necə tərif verməyimizdən asılı olmayaraq, sirli bir aləm kimi insanı özünə çəkir və onun mənəvi aclığını ödəyir, susuzluğunu yatırır. Təbii ki, söhbət əsl ədəbiyyatdan gedir. O ədəbiyyatdan ki, oxucularının sayı azalsa da, heç zaman tükənmir...
Son illər Azərbaycanda çox maraqlı qələm hadisələri yaranır. Uzun illər susqunluq içində olan nəsrimizdə bir tərpəniş, bir oyanış baş verib. Bu gün çox maraqlı əsərlərlə tanış oluruq. Bəziləri illər uzunu yazıb sandıqda saxladıqlarını, bəziləri can köynəyinə toxuduqlarını gün üzünə çıxarır. İnsaf naminə deyək ki, yaxşı əsərlər çoxdur.
Mən ayrı-ayrı vaxtlarda yazarlarımızın bədii əsərləri barədə çox yazmışam. Təbii ki, çalışmışam yazdıqlarımın canı-qanı, ruhu o əsərlərin mahiyyətinə tən gəlsin. Bir əsər var ki, onun barəsində çoxdan yazmağa başlamışam, aylarla içimdə şəkilləndirdiyim fikirlərimin tam olaraq əsərin boyuna tən gələcəyini düşünürəm...Bu baxımdan ki, əsərdəki hadisələrin ruhuna, qəhrəmanların xarakterinə bələdəm. O da doğrudur ki, yazarkən əsərin səsini duya-duya, havasına köklənə-köklənə yazmaq lazımdır. Ötənlərdən, keçənlərdən, dünəndən və bugündən keçib gedən işıqlı söz karvanı ədəbiyyatın yaddaşında qalmalıdır. O yazar bəxtəvərdir ki, yazdığını oxuyan var...
“Qanıq, Hasan, bir də Qaragöz”ü oxuyanlar da az deyil. “Qanıq, Hasan, bir də Qaragöz”- bu, Əflatun Amaşovun ilk romanına verdiyi addır. Bu günlərdə “Qanıq, Hasan, bir də Qaragöz” kitab şəklində də ədəbi ictimaiyyətə, oxuculara çatdırıldı. Ona görə, “kitab şəkilində də” deyirəm ki, əsər “Ulduz” jurnalının yanvar nömrəsində oxuculara təqdim edilib. İlk baxışdan və səslənişdən romanın adı adama qəribə gəlir, eyni zamanda da “suçəkən” kimi insanı özünə çəkir. Bu romanın ilk cümlələrini “Ulduz” jurnalında oxumağa başlayanda özümü romanın içində - hava limanında nigarançılıqla, həsrətlə yol gözləyən, gözü yolda, qulağı səsdə olan Hasanın bir addımlığında hiss etdim. Elə bildim ki, bizim ucqarların Hasanının dərdinə şərik, sözünə qüvvət oluram. Qanıq da, Hasan da, Qaragöz də bizim ucqarların havasından, suyundan yorulub. Gözümün önündən kino lenti kimi uşaqlığım, aran-dağ köçləri keçdi, qulağıma qaragözlərin dağları-daşları inlədən mələrtiləri, yurd yerinə qahmarçı olan, atlını atından salan qanıqların səsləri dəydi... Hiss etdim ki, bizim ucqarların havasında yazılıb “Qanıq, Hasan və Qaragöz”. Sözün düzü, mənə Əflatun Amaşovun içini, duyğusunu, yaşantılarını bu əsər tanıtdı... Demə ki, bu əsərə qədər mən Əflatun Amaşovu heç tanımamışam. “Qanıq, Hasan, bir də Qaragöz”ün timsalında Əflatun Amaşov adlı bir yazıçı kəşf etdim. Bəli, onu yazıçı kimi kəşf etdim və heyfsiləndim ki, Amaşov niyə indiyə qədər yazmayıb. Yaxud yazıbsa, niyə yazdıqlarını gün işığına çıxarmayıb. “Qanıq, Hasan, bir də Qaragöz” Amaşovun illər boyu şüuraltısında gəzdirdiyi, bəlkə də illər boyu gün işığına çıxarmağa ehtiyat etdiyi bir duyum olub ki, biz bu gün onu hiss edirik. Əslində, yazıçının yazdığını hiss etməsən, onun qəhrəmanlarının yaşantılarını yaşamasan, demək o əsərin bədii yozumu uğurlu deyil. Bu sözləri Amaşovun əsəri haqda demək olmaz. Əsəri oxumağa başlayar-başlamaz hadisələrin təsvirinə, qəhrəmanların təqdim edilməsinə, dil və üslub tərzinə heyranlığımı gizlədə bilmədim. Baş redaktorumuz Aydın Quliyevə dedim ki, bəs bu yazıçılar mənə “Borçalıdan yazıçı çıxmayıb” deyirlər, Amaşovu niyə görmürlər?”
Amaşov çox doğru yazıb ki, həyat özü ədəbiyyatın inkasıdır. Razıyam.
Bu əsər bədii, tarixi, etnoqrafik bir nəsr nümunəsidir. Burada bizim tariximizin elə səhnələri, elə hadisələri canlandırılır ki, bunu yalnız o hadisələri canında köynək kimi hiss edən bir qələm adamı yaza bilər, necə ki, Amaşov yazıb. Əsərdə diqqətimi ən çox cəlb edən məqamı unutmamış yazmaq istəyirəm. Boraçılının qayım-qədim, ağırtaxta, sazlı-sözlü kəndlərindən biri olan və Amaşovun da doğulduğu, ərsəyə çatdığı Faxralının və türk dünyasının böyük ozanı, Borçalı aşıq mühitinə də çox güclü təsiri olan aşıq Şenliyin bu obaya tarixi səfərinin xatırlanması məni çox uzaqlara apardı... Kimlər gəlib keçmədi gözlərimin önündən, kimləri yada salmadım, hər biri bir aləm...
...Qoşa Qarın havasını canında daşıyan və onu dünyanın heç bir cənnətinə dəyişməyən Hasanın təlatümlü dünyası oxucuya çox informasiyalar verir. Hava limanının gözləmə zalında Qaragözün bütün törəmələrini yaddaşında canlandıran və onlar üçün xilas düsturu quran Hasan Güllünü gözləyir, ürəyi atlana-atlana Güllünün gəlişinə hazırlayır özünü. Hasanın bir an içində ağlından nələr gəlib keçir, gah Qoşa Qarı yada salır, gah qoca ilə aralarındakı turşməzəliyi xatırlayır, gah yad adamın maraqla ona dikilən gözlərinə baxır, gah da dağı-arana, aranı da dağa daşıyır. Güllü əslində bir mələkdir, insan cildində bu dünyaya gələn və pislikləri əridib, yerində yaxşılıq toxumları əkmək istəyən saf bir varlıqdır. Bu dünyanın çirkinliyi, ağrı-acısı, şeytan üzlü insanlarının əlindən Güllü qanadlanıb uçur. Bu əsərdə bir katarsis, saflaşma, paklaşma çağırışı var. ...Bu mesajı duyanlar yazıçının harayını yaxşı anlayar məncə. Hasan Güllünü gözləyərkən düşünür ki, görəsən Güllü mələklərin varlığına inanarmı?!Yəqin onu deməyi unudub ki, Güllü özü elə mələkdir də... Qanıq da, Hasan da, Qaragöz də, qoca da, İmamalı kişi də bizim Borçalı həyatının ayrılmaz parçasıdır. Yaşıl yaylaqların, baharda laləzar olan dağların, indi həsrətini çəkdiyimiz yurd yerlərimizin, uşaqlığımın insanlarının səsini eşidirəm bu əsərdə. Yadıma qəribə hadisələr düşür. Ağ yelənli qara kəlağayılı nənələrimizin ağrılı-acılı nağıllarını eşidirəm sanki. Nənələrimizin, babalarımızın gözləri həmişə yollarda idi. Osmanlının yollarında qalmışdı gözləri, bolşeviklərin əlindən başını götürüb qardaş Türkiyə Cumhuriyyətinə (qocalarımız Osmanlı deyirdi) gedən, əsasən də Qarsda, İğdırda, bir sözlə, Anadoluda məskunlaşan qardaşlarını, qohumlarını həsrətlə gözləyirdilər. Özləri gəlməsələrdə də, “bir əlcə” məktubuna, ürəklərə su çiləyən kiçik bir xəbərə qurbanlar deyirdilər. Yazıçı əsərində Qars həsrətindən də yazıb. Bizim ucqarların insanının həsrətini qələmə alıb, nisgilini dilə gətirib, buzlar çözülüb yollar açılandan sonra qucaqlaşan doğmalarımızı yada salıb...
Amaşov Qoşa Qardan yazıb, özü də sanki Qoşa Qarda oturub, o yerin adamlarının dilindən dünyaya məktub yazıb. Qoşa Qarın ab-havasından, məşəqqətli günlərindən, köhnə dünyanın adamlarının faciəsini, repressiyanın, qırmızı terrorun Borçalı adamına yaşatdığı acıları yada salıb. Borcalının aga-bəy kişiləri, bəynişan oğulları qırmızı terrorun qurbanı olub. Amaşov bunları yada salır. Qocanın sirli-sehirli əlyazmaları da itirilməsi istənilən tariximizin layiqli bir parçası kimi diqqətdədir. İllərdən sonra nənəsinin qohumlarına qovuşan Güllünün də məqsədi bu tariximizi dirçəltmək olub. Tariximizin o qədər vacib məqamları, səhifələri tövlələrdə, uçuq-sökük damların divarları arasında məhv olub gedib ki...Biz tariximizi yenidən əriş-arğac etməliyik, harayını da əsərdə duydum. Əlbəttə, Amaşovun qələmə aldığı əsərdəki olmuş hadisələrdir və ədəbiyyatda da işıqlandırılması çox yerinə düşüb. Əsərin mahiyyəti, qayəsi çox maraqlıdır və burada istənilən oxucunun payı var. Kitab trilogiyadır və mən əsərin birinci hissəsi ilə tanış olduğum üçün burakı bəzi məqamlara toxundum. Şübhəsiz, bu bir jurnalist yazısıdır və hesab edirəm ki, ədəbiyyatşünaslar bu layiqli əsərə ürəklə yanaşacaq, onun gerçək qiymətini verəcəklər. Ona da ümid edirəm ki, biz bədii, tarixi-etnoqrafik əsər olan “Qanıq, Hasan, bir də Qaragözün” film variantını da görəcəyik. Bunu ona görə vurğuladım ki, əsər kifayət qədər dolğun, məzmunlu və canlıdır, oxuduqca hadisələr, qəhrəmanlar gözlərinin qarşısında dayanır...Trilogiyanın növbəti hissələrini görmək arzusu ilə gözəl yazıçımız, Azərbaycan Mətbuat Şurasının sədri Əflatun Amaşova böyük yaradıcılıq uğurları diləyirəm.
İradə SARIYEVA
