Cumhuriyyətimizin yüz illiyində Nargin (hazırkı Böyük Zirə) adası abidəsi…

Həyat Məhərrəmova: “Bu abidə ucaldılarsa, bütün dünya tarixin müxtəlif dönəmlərində Nargində baş verən qətl hadisələrindən xəbərdar olar”
Zaur Əliyev: “Daha bura “ölüm adası” kimi yox, “azadlıq adası” kimi tanıdılmalıdır”
Vaqif Abışov: “Burada abidənin ucaldılması günahsız insanların xatirəsinə ehtiram əlaməti olmaqla yanaşı…”
Tarixin canlı şahidi olan Nargin adası uzun illərdir insanlarda xof, həyəcan yaradan bir məkan olub. Tarixin çox sirləri açılsa da, Narginin sirri hələ də tam olaraq açılmayıb. “Ölüm, qətl adası” olaraq xatırlanan Nargində minlərlə insan qətlə yetirilib. Bura tarixin ən qanlı olaylarının törədildiyi məkanlardan biridir. Gözdən-könüldən iraq bir yer olan bu adanın adı çəkiləndə insanların üzünü kədər bürüyür. Çünki burada minlərlə insanın didərgin, sərgərdan ruhu dolaşır.
Qeyd edək ki, hələ Birinci Dünya Müharibəsi illərində bu adada ruslar tərəfindən kütləvi qırğınlar həyata keçirilib. Tarixçilərin verdiyi bilgilərə görə, Birinci Dünya Müharibəsi illərində ruslar minlərlə artıq əsir türk əsgərini Nargində qətlə yetirib, xeyli sayda uşaq, qadın, qoca, əlsiz-ayaqsız insanları isə bu adada aclıq və səfalət içində yaşamağa məhkum ediblər.
Hazırda Böyük Zirə adası adlanan bu adanın keçmiş adı Nargin olub. Qeyd edək ki, Böyük Zirə adasının adı Azərbaycan dilində "böyük" və ərəb mənşəli "cəzirə" (Azərb. ada) sözündən yaranıb. XVII əsrdə ruslar, xüsusi olaraq da kazaklar Bakı arxipelaqına aid olan adaların əksər adlarını dəyişmişdilər. Adaya 1719-cu ildə Rusiya imperatoru I Pyotrun dövründə Nargin adı verilib. Bu ad Fin körfəzində yerləşən Nargin (estonca dar boğaz) adasına bənzədiyi üçün verilib. 1991-ci ildə Azərbaycan öz müstəqilliyini bərpa etdikdən sonra ada yenidən Böyük Zirə adlandırılmağa başlanıb.
Məlum olduğu kimi, XX əsrin müxtəlif dövrlərində Azərbaycanın müstəqilliyi uğrunda mücadilə verənlər, mübarizə aparanlar, sovet rejiminə qarşı çıxan ictimai, dövlət, elm, mədəniyyət və ədəbiyyat xadimləri, fikir adamları bu adada amansızlıqla qətlə yetiriliblər. “Ölüm və qətllər adası” hesab edilən Nargin adasında qətlə yetirilən insanların xatirəsinin əbədiləşdirilməsi məsələsi hazırda çox aktualdır. “Bakı-Xəbər” qəzeti olaraq təklif edirik ki, Nargin adasında burada qətlə yetirilən insanların xatirəsinə böyük bir abidə ucaldılsın. Bu abidənin ucaldılması o insanların ruhuna böyük ehtiramın nümunəsi olardı.
Tarixçi alimlər hesab edirlər ki, qəzetimizin irəli sürdüyü təklif təqdirəlayiqdir. Onların fikrincə də “Nargin qurbanları”nın xatirəsinə abidənin ucaldılması Azərbaycan dövlətinin dünyaya ötürdüyü bir mesaj olardı. Tarixçilər bildirirlər ki, bu adada abidə ucaldılarsa, bütün dünyada “demokratiya, insan haqları” deyə səslənən dövlətlərin diqqəti Azərbaycana yönələr və onlar görərlər ki, tarixən Azərbaycan xalqının başına necə böyük bəlalar gətirilib.
Tarixçi Həyat Məhərrəmova bizimlə söhbətində bildirdi ki, bu adada qətlə yetirilən insanların xatirəsinin əbədiləşdirilməsi olduqca vacibdir. O qeyd etdi ki, bu abidə həm ruslar tərəfindən qətlə yetirilən türk əsgərlərinin, həm 1918-ci ildə erməni-rus birləşmələri tərəfindən amansızlıqla öldürülən azərbaycanlıların, həm Azərbaycan Xalq Cumhuriyyətinin süqutundan sonra kütləvi qətlə yetirilərək cəsədləri dənizə atılan, yandırılan şəxslərin, həm 1937-38-ci illər repressiya qurbanlarının xatirəsinə böyük ehtiramın nümunəsi olardı: “Nargin adası (Böyük Zirə) zaman-zaman ölüm saçan bir ada olub. Burada türk xalqının övladları qətlə yetiriliblər. Burada qətlə yetirilən insanların hamısı ruhən, mənən Azərbaycana, azərbaycançılığa xidmət edən insanlar olublar. Bu qətlləri erməni-rus birləşmələri həyata keçiriblər. 1937-38 illərdə repressiya qurbanlarının böyük əksəriyyətinin bu adada qətlə yetirilməsi haqqında məlumatlar var. Görkəmli şəxsiyyətlərimiz burada öldürülüblər. Hesab edirəm ki, bu adada böyük bir abidə ucaldılarsa, bunun tarixi əhəmiyyəti böyük olacaq. Bu gün bu adanın adı çəkiləndə insanlar narahat olurlar. Bu narahatlığı aradan qaldırmaq üçün orada abidə ucaldılmalıdır. Burada qətlə yetirilənlər xalqımızın oğul və qızlarıdır, türkiyəli qardaşlarımızdır. Bu abidə ucaldılarsa, bütün dünya tarixin müxtəlif dönəmlərində Nargində baş vermiş qətl hadisələrindən xəbərdar olar. Ermənilər uydurma soyqırımlarını dünyaya tanıtmaq istəyir, bəzi dünya dövlətləri də onlara inanır. Ancaq dünya görsün ki, bəzi Qərb dövlətlərinin əli ilə, erməni və rus birləşmələri tərəfindən əsl soyqırım, faciə Nargində törədilib. Burada qətlə yetirilən insanların sayı-hesabı yoxdur. Dünya bilsin ki, 1915-ci ildən 1940-cı ilədək əvvəlcə Çar Rusiyası, sonra da SSRİ hakimiyyəti Böyük Zirə adasında on minlərlə Qafqaz cəbhəsindən əsir götürülən Osmanlı İmperiyası əsirlərini və azərbaycanlıları qətlə yetirib. Ada Birinci Dünya Müharibəsinə qədər Çar Rusiyasının həbs düşərgəsi olub. 1905-ci ildə burada həbs düşərgələri salınıb. Çar Rusiyası ona xəyanət edən, cinayət törədən əsgərini ən ağır cəzaya məhkum edəndə Böyük Zirə adasına sürgün edirdi. Birinci Dünya Müharibəsi dövründə minlərlə türk əsgəri və mülki şəxsi Nargin adası həbs düşərgəsinə gətirilib”.
Tarixçi qeyd etdi ki, Nəriman Nərimanov Bakı Şəhər Dumasına üzv seçiləndən sonra həmfikirləri ilə Dumada komissiya yaradıb Böyük Zirə adasına göndərilməsi məsələsini tələb etdi. Dumanın "Təhqiqat komissiyası"nın üzvləri - Nəriman Nərimanov, Əbdülbağı Məmmədov, Ağaməhəmməd İbrahimov, Mürsəlov, Almaniya, Danimarka və İsveçrə səfirliklərinin əməkdaşları Böyük Zirə adasına gedir, orada əsirlərin vəziyyətindən və saxlanma şəraitindən dəhşətə gəlirlər. O bildirdi ki, Nərimanov adada 700-ə qədər səksən yaşında qocaların, 2 yaşından 15 yaşına qədər körpə uşaqların olduğunu və bunların hamısının Qafqaz cəbhəsindən gəldiklərini bildirərək sözlərini bu cümlələrlə tamamlayıb: “Bura bir cəzirə deyil, məzardır. Elə bir məzardır ki 1000 nəfərə qədər adam qıraqda oturub ölmək üçün öz növbəsini gözləyir”.
Siyasi elmlər üzrə fəlsəfə doktoru, tarixçi-alim Zaur Əliyev “Bakı-Xəbər”in təklifinə müsbət yanaşdığını bildirdi. Z.Əliyevin sözlərinə görə, burada qətlə yetirilən insanların xatirəsinə abidə ucaldılması aktual məsələdir: “Nargin adasında bir dəfə qətl hadisəsi törədilməyib, orada dəfələrlə kütləvi qətllər baş verib. Türk əsgərlərini də, 1937-38-ci illərdə repressiya qurbanlarını da orada öldürüblər. Bu adada yalnız Birinci Dünya Müharibəsində deyil, Bakının azad olunmasında iştirak edən insanları da qətlə yetiriblər. Repressiya illərində böyük şairimiz Əhməd Cavad da daxil olmaqla bir sıra böyük şəxsiyyətlərimiz Nargin adasında güllələnib. Nargin adasında böyük bir xatirə abidəsinin ucaldılması təklifi çox müsbətdir. Bu abidə ucaldılarsa, onun əhəmiyyəti misilsiz olacaq. Bu abidənin ucaldılmasının çox müsbət tərəfləri var. O müsbət tərəflərdən biri odur ki, bu abidə onların xatirəsini yaddaşlara köçürəcək. Bilirsiniz ki, burada qətlə yetirilən insanların ruhları daim narahatdır. Bu adaya insanlarımız nifrətlə baxıb həmişə. Çünki burada günahsız insanlar öldürülüb. Digər tərəfdən, bu abidənin ucaldılması həm də ona görə vacibdir ki, Azərbaycan bununla dünyaya mesaj verəcək. Dünyaya mesaj verəcək ki, bu gün insan haqlarını, hüquqlarını ortaya atırsınız, qondarma erməni soyqırımını gündəmə gətirirsiniz, ancaq Nargin adasında qətlə yetirilən minlərlə insanın faciəsini unudursunuz. İnsan haqlarından danışan dövlətlər üzlərini Nargin adasına da çevirib baxsınlar. Bu abidənin ucaldılması həm də ona görə əhəmiyyətlidir ki, burada qətlə yetirilən insanların yaxınları bundan bir təsəlli tapar. Onlar sevinərlər ki, o günahsız qurbanlar unudulmur. Onların nəvə-nəticələri bilərlər ki, babalarının xatirəsi əbədiləşdirilib və həmin abidəni ziyarət edərlər. Bu elə bir abidə olmalıdır ki, bütün xalq onu ziyarət etsin, xarici qonaqlar, turistlər bu abidə ilə tanış olmaq üçün adaya getsinlər. Çanakkalada şəhidlər üçün abidə ucaldılıb, ora gedənlər hamısı o abidəni ziyarət edirlər. Nargin adasında da belə bir abidə ucaldılsın ki, insanlar oranı ziyarət etsinlər. Bu abidənin ucaldılması bizim gənclər üçün də əhəmiyyətlidir. Gənclərimizin çoxu tariximizi bilmir. Çünki biz tarixi onlara yazılı şəkildə anlatmışıq, şifahi şəkildə öyrətməmişik. Tariximizi tanıtmaq üçün biz vizual nümunələr sərgiləməliyik. Gənclər o abidə ilə tanış olarlar və əyani şəkildə görərlər ki, Azərbaycanda necə qanlı hadisələr baş verib, insanlarımızı qətlə yetiriblər. Bu xatirə abidəsinin qurulması gənclərimizdə vətənpərvərlik ruhunun formalaşmasında mühüm rol oynayacaq”.
Z.Əliyev qeyd etdi ki, Nargin adasını “ölüm, qətl” adasından “azadlıq adası”na çevirməyin zamanıdır. Narginlə bağlı elmi-tədqiqat qrupunun yaradılmasının aktual olduğunu qeyd edən alim bildirdi ki, bu mövzu diqqətdən kənarda qalıb: “Sanki bu mövzu bir növ blokadadadır. Burada tədqiqatlar aparılması üçün şərait yaradılmır. Orada əməlli-başlı işləmək lazımdır, arxeologi tədqiqatlar həyata keçirilməlidir. Orada arxeoloqlar işləsə, bilirsiniz nə qədər insan cəsədinin qalıqları çıxacaq…
Ümumiyyətlə, Nargin adasını yeniləşdirmək lazımdır. Daha bura “ölüm adası” kimi yox, “azadlıq adası” kimi tanıdılmalıdır. Çünki burada qətlə yetirilən insanlar azadlıq, müstəqillik uğrunda mübarizə aparan insanlar olub. 1918-ci ildə qətlə yetirilənlər Bakının azadlığı uğrunda qətlə yetirildilər. 1937-38-ci illərdə qətlə yetirilənlər mövcud ideologiyaya qarşı mübarizə aparırdılar, 1990-cı il 20 Yanvar hadisələri zamanı meyitləri Nargində dənizə atılanlar Azərbaycanın müstəqilliyi yönündə sovet imperiyasına etiraz etmək məqsədilə meydanlara çıxmışdılar. Yəni bu insanların hər biri azadlıq, müstəqillik uğrunda qətlə yetiriliblər. Məncə, bu abidənin adı “azadlıq abidəsi” olmalıdır. Bu olduqca məntiqli olardı. Nargin adası canlı tarixdir” .
Tarix üzrə fəlsəfə doktoru Vaqif Abışov da Nargin adasında xatirə abidəsinin ucaldılmasına tərəfdar olan alimlərdəndir. O bizimlə söhbətində bildirdi ki, bu abidənin ucaldılması reallaşarsa, çox müsbət hal olar: “Nargin adası çox hadisələrin canlı şahidi olub. Bu adanın adı həmişə gündəmdə saxlanıb. Burada qətlə yetirilən insanların xatirəsinə abidə ucaldılmalıdır. Bu olduqca vacib bir məsələdir. Şəhərimizə gələn qonaqları bu adaya aparıb həmin abidəni onlara göstərə bilərik. Onlar vaxtilə burada baş verən qanlı hadisələr haqqında ətraflı məlumat alarlar. Hesab edirəm ki, o ada artıq abadlaşdırılmalıdır. Orada bir mədəniyyət obyektləri qurulmalı, vətəndaşların ora gedib-gəlməsini asanlaşdırmaq üçün dəniz nəqliyyatı işə salınmalıdır. Biz bu adada abidə ucaltmaqla və oranı tarixi məkana çevirməklə bura turistləri də cəlb edə bilərik. Nargin haqqında məlumatı olan hər bir insan oranı görmək istəyir. Ümumiyyətlə, burada abidənin ucaldılması günahsız insanların xatirəsinə ehtiram əlaməti olmaqla yanaşı, həm də bu hadisələrə bir tarixi-siyasi qiymət olardı”.
İradə SARIYEVA