İnklüziv təhsil sistemi kənd və rayonlarda xüsusilə bərbad gündədir...
Kamran Əsədov: “İnklüziv təhsil Azərbaycana lazımdır, çünki bu, yalnız əlilliyi olan uşaqların deyil, ümumilikdə…”
İnklüziv təhsil uşaqların fiziki, psixi, intellektual və digər xüsusiyyətlərindən asılı olmayaraq onların öz həmyaşıdları ilə eyni məktəbdə, eyni sinifdə təhsilə cəlb edilməsidir. Məlumat üçün bildirək ki, Azərbaycanda sağlamlıq imkanları məhdud olan uşaqların təhsilə cəlb olunmasına 2005-ci ildən başlanılıb.
Qeyd edək ki, inklüziv təhsilin əsas hədəfi uşaqların təkcə sosiallaşması deyil, eyni zamanda, keyfiyyətli təhsil almasıdır.
Ancaq bəzi tədris müəssisələrində fiziki mühit hələ də inklüziv təhsilə uyğun deyil. Məsələn, lift və ya əlil arabası ilə hərəkət üçün uyğun çıxışların olmaması, ixtisaslaşdırılmış dərs vəsaitləri və tədris resurslarının məhdudluğu buna misaldır. Region məktəblərində bu, daha ciddi formada özünü göstərir. Maraqlıdır, inklüziv təhsilin inkişafı üçün hansı işlər görüllməlidir?
“İnklüziv təhsilə ayrılan büdcə daha çox iri şəhərlərdəki məktəblərə yönəlir, halbuki, regionlarda sosial və iqtisadi vəziyyət daha ağırdır”
Təhsil eksperti Kamran Əsədov “Bakı-Xəbər”ə açıqlamasında qeyd etdi ki, inklüziv təhsil hər bir uşağın - istər sağlam, istər sağlamlıq imkanları məhdud olsun - bərabər hüquqlu təhsilə çıxışını təmin edən fundamental prinsiplərdən biridir: “Bu, sadəcə əlilliyi olan uşaqların məktəbə qəbul olunması deyil, təhsil sisteminin onların ehtiyaclarına uyğunlaşdırılması, onların sosiallaşması, öyrənməsi və inkişafı üçün şərait yaradılması deməkdir. BMT-nin “Əlilliyi olan şəxslərin hüquqları haqqında” Konvensiyasının 24-cü maddəsinə əsasən, dövlətlər inklüziv təhsili təmin etməyə borcludurlar. Azərbaycan da bu Konvensiyanı 2008-ci ildə ratifikasiya edib və üzərinə bu istiqamətdə ciddi öhdəliklər götürüb. 2005-ci ildən Azərbaycanda rəsmi olaraq “İnklüziv təhsil layihəsi”nin icrasına başlanılsa da, bu proses daha çox pilot xarakter daşıyıb və sistemli şəkildə bütün ölkəyə yayılmayıb. 2022-ci ilin rəsmi məlumatına görə, ölkədə cəmi 1 800-dən çox məktəbdə inklüziv təhsilə keçid üçün ilkin tədbirlər görülüb, lakin bu məktəblərin əksəriyyətində fiziki mühit standartlara cavab vermir. Bu isə, ilk növbədə, normativ və infrastruktur problemlərlə bağlıdır. “Ümumi Təhsil Haqqında” Qanunun 4.0.7-ci maddəsində inklüzivlik əsas prinsiplərdən biri kimi tanınsa da, qanunvericiliyin icra mexanizmləri zəifdir. Əlilliyi olan uşaqlar üçün xüsusi ixtisaslaşdırılmış pedaqoqların çatışmazlığı, fərdi tədris planlarının olmaması və valideynlərlə psixoloji dəstək mexanizmlərinin qurulmaması bu istiqamətdə ciddi boşluqlar yaradır. Fiziki imkanlardan savayı, bu uşaqların psixoloji və pedaqoji dəstəyə ehtiyacı var ki, bu da təəssüf ki, yalnız bir neçə dövlət məktəbində mövcuddur. Fiziki mühitin əlçatanlığı məsələsində konkret nümunə kimi məktəblərdə liftlərin olmamasını, pilləkənlərin pandus ilə əvəzlənməməsini, sanitar qovşaqların əlil arabasına uyğunlaşdırılmamasını göstərmək olar. Bu isə “Tikinti və Planlaşdırma Normaları”na (TPN) ziddir. TPN-ə əsasən, 2018-ci ildən etibarən inşa edilən bütün ictimai binalar, o cümlədən məktəblər, fiziki əlilliyi olan şəxslər üçün uyğunlaşdırılmış infrastrukturla təmin edilməlidir. Lakin real vəziyyət göstərir ki, bu norma regionlarda ya gözardı edilir, ya da formallıq xatirinə tətbiq olunur. Region məktəblərində problem daha kəskindir. İnklüziv təhsilə ayrılan büdcə daha çox iri şəhərlərdəki məktəblərə yönəlir, halbuki, regionlarda sosial və iqtisadi vəziyyət daha ağırdır və əlilliyi olan uşaqlar daha çox sosial izolyasiyada qalır. Misal üçün, Şəki-Zaqatala və Dağlıq Şirvan zonasında yerləşən məktəblərin əksəriyyəti nə fiziki infrastruktur, nə də ixtisaslı kadr baxımından inklüziv təhsilə hazırdır. Eyni zamanda, müvafiq dərs vəsaitləri – məsələn, Brayl əlifbası ilə kitablar, eşitmə cihazları ilə uyğun tədris resursları və sensorik dərs vəsaitləri çox məhduddur və əsasən donor layihələri ilə təmin edilir.
Dünya təcrübəsi göstərir ki, inklüziv təhsilin uğuru yalnız fiziki infrastrukturla deyil, sistemli yanaşma və sosial-mədəni dəyişiklərlə mümkündür. Finlandiyada hər məktəbdə xüsusi təlim keçmiş inklüziv təhsil müəllimləri çalışır və məktəblər bu sahədə müstəqil qərarvermə hüququna malikdir. İtaliyada artıq 1977-ci ildən xüsusi məktəblər ləğv olunub və bütün uşaqlar vahid məktəbdə təhsil alır. Kanada və Avstraliyada valideynlərin iştirakı ilə fərdi təhsil planları hazırlanır və müəllimlərə məcburi inklüzivlik modulu tətbiq edilir.
Azərbaycanda bu istiqamətdə real dəyişiklik baş verməsi üçün bir neçə ciddi addım atılmalıdır. İlk növbədə, inklüziv təhsilin qanunvericilik bazası konkret icra mexanizmləri ilə tamamlanmalı, nəzarət və monitorinq sistemi yaradılmalıdır. İkinci olaraq, ixtisaslaşdırılmış müəllim hazırlığı sistemli şəkildə qurulmalıdır. Hazırda xüsusi pedaqoji təhsil alan müəllimlərin sayı çox azdır və əksər hallarda ümumi müəllimlər bu uşaqlarla işləmək məcburiyyətində qalır. Üçüncü vacib istiqamət inklüzivlik üzrə büdcənin bölgüsü və izafi layihələrə yox, birbaşa məktəblərə yönəldilməsidir. Dördüncü mühüm məsələ isə maarifləndirmədir: valideynlər, icmalar, müəllimlər və hətta şagirdlər inklüzivlik dəyərləri ilə tanış olmalı, fərqliliyin zəiflik yox, dəyər olduğu anlayışı təbliğ edilməlidir”.
Ekspert hesab edir ki, inklüziv təhsil Azərbaycana lazımdır, çünki bu, yalnız əlilliyi olan uşaqların deyil, ümumilikdə cəmiyyətin insan haqlarına münasibətini, sosial ədalət və tolerantlıq səviyyəsini əks etdirir. Əgər bir təhsil sistemi zəif və müdafiəsiz təbəqəni nəzərə almırsa, o sistem ümumilikdə zəifdir. Bu səbəbdən, inklüziv təhsil yalnız “layihə” olaraq yox, dövlətin təhsil siyasətinin əsas sütunu kimi qəbul edilməli və bütün səviyyələrdə tətbiq olunmalıdır. Əks təqdirdə, əlilliyi olan uşaqlar sadəcə statistikaya yazılan, lakin məktəb həyatı boyunca sosiallaşmayan və təcrid olunan fərdlər olaraq qalacaqlar. Bu isə nə insan hüquqları baxımından, nə də təhsilin mahiyyəti baxımından qəbulolunan deyil.
Günel CƏLİLOVA
