Qədim İrəvan belə idi...
İrəvan tarixi Azərbaycan şəhəridir və şəhərlərimiz arasında özünəməxsusluğu ilə seçilir. Bu gün yad əllərdə olan İrəvanımızın tarixi, adı saxtalaşdırmaya məruz qalsa da, yaddaşı silinməyə məhkum edilsə də, düşmən bunu tam bacara bilmir. Çünki İrəvan təpədən-dırnağa Azərbaycan şəhəridir, burada hər şey bizim tariximizlə adımızla bağlıdır. Ermənilər İrəvanın gerçək tarixinin üstünü nə qədər malalamağa cəhdlər etsələr də, yenə də onun simasına, tarixi ruhuna kölgə sala bilməyiblər.
İrəvan şəhərinin binəsi, bünövrəsi nə zaman qoyulub, əvvəl necə olub, indi necədir? Bütün bu suallar çağdaş oxucunu çox yaxından maraqlandırır. Ağrı vadisinin şimalında, Zəngi çayının vadisində yerləşən İrəvanın tarixi barədə məlumatları araşdırdıq. Şəhərin əsasının e.ə. 782-ci ildə qoyulduğu yazılır. İrəvan şəhərinin adı tarixi mənbələrdə Rəvan kimi qeyd edilir. İrəvan toponimi türk dilində “kişi”, “igid” mənasını verən “ir” türk etnonimi ilə “ölkə”, “yer”, “kənd”, “şəhər” mənası daşıyan “avan” sözü əsasında əmələ gəlib, “igidlər ölkəsi” mənasını ifadə edir. Bəzi məlumatlara görə, ermənilər isə əsassız bir şəkildə İrəvan toponimini Nuh peyğəmbərin adı ilə bağlayaraq erməni mənşəli toponim olduğunu iddia edirlər. Müxtəlif dövrlərdə bura Çuxursədd bəylərbəyliyinin, İrəvan xanlığının, İrəvan quberniyasının mərkəzi olub.
İrəvan barədə antik dövrə aid məlumatlara diqqət yetirdikdə görürük ki, İrəvan bölgəsində eramızdan öncə 4000-ci ilə-Tunc dövrünə aid qalıqlar tapılıb. Məlumatlara görə, Əhəmənilər dövründə Qərb satraplığının tərkibində olub. Eramızdan əvvəl 585-ci ildə skiflər və midiyalılar tərəfindən şəhərin şimalında yerləşən Teişebaini qalası dağıdılıb. Tarixçilər yazır ki, eramızın III əsrinədək İrəvanda nələr olduğu bilinmir. 658-ci ildə şəhər Ərəb Xilafətinin hakimiyyətinə keçib. Mənbələrə görə, İrəvan şəhəri müxtəlif vaxtlarda Sasanilər xanədanının, Ərəb Xilafətinin, Naxçıvanşahlıq dövlətinin, Eldənizlər dövlətinin, Hülakilər dövlətinin Qaraqoyunlu, Ağqoyunlu, Səfəvilər və Əfşarlar dövlətinin tərkibinə daxil olub. Orta əsrlər tarixi mənbələrində şəhərin adı Rəvan və İrəvan kimi çəkilir. Xarici səyyahların, tarixçilərin yazdıqlarına görə, vaxtilə bu şəhərin əhalisi daim türklərdən ibarət olub. Bunu şəhərdə olmuş səyyahlar, rəsmi yolçular öz qeyd və gündəliklərində daim göstəriblər. Xarici müəlliflər də yazırlar ki, ermənilərin İrəvan şəhərinə axını, digər bölgələrdə olduğu kimi. Türkmənçay müqaviləsindən sonra başlayıb. Birmənalı olaraq İrəvan erməni şəhəri deyil, olmayıb da. Bunu erməni yazıçısı Xaçatur Abovyan “İrəvan şəhərinin qısa tarixi oçerki” məqaləsində etiraf edir: “Erməni yazıçıları XIII əsrin əvvəllərinədək İrəvan şəhərinin adını belə çəkmirlər, bu zamandan, yəni 1209-cu ildən etibarən (milada görə) oranı “kiçik yer” adlandırırlar. Xalq arasında gəzən əfsanəyə görə, guya İrəvan adı erməni çarı Ervandın adından və yaxud yerevil, yerevan, yəni gördü, göründü sözlərindən əmələ gəlib və guya Nuh Araratın zirvəsindən ilk dəfə quru torpağı bu yerlərdə, yəni şəhərin yerləşdiyi ərazidə görərkən onu belə adlandırıb. Bu tamamilə uydurmadır. Daha doğrusu, bu şəhər 1441-ci ildən, Cahan şah dövründə farslar (yəni Qaraqoyunlu əmirləri) buranı zəbt etdikdən sonra məşhurlaşıb. O dövrdən 1827-ci ilədək İrəvan gah farslar, gah da türklər tərəfindən zəbt olunub, aramsız olaraq bir xalqın əlindən digər xalqın əlinə keçib… Sonuncu İrəvan sərdarı da daxil olmaqla, İrəvan şəhərini və onun qəzasını müxtəlif zamanlarda türklər tərəfindən 10 paşa və farslar tərəfindən 33 xan idarə edib…”
Tarixçi alim, bu sahədə ciddi nəşrlərin müəllifi Nazim Mustafa bu barədə maraqlı faktlara toxunub.
“İrəvan əyaləti 658-ci ildə ərəb qoşunları tərəfindən işğal edilib. Xilafət dövründə Cənubi Qafqaz əmirliklərinin idarəçiliyi bir qayda olaraq türklərə həvalə edilmişdi. Məşhur türk səyyah-coğrafiyaşünası Övliya Çələbi İrəvanı yaşayış məntəqəsi kimi XV əsrin əvvəllərinə aid edir. Onun yazdığına görə, hicri təqvimi ilə 810-cu ildə (1407-1408) Əmir Teymurun tacirlərindən Xacə xan Ləhicani adlı tacir çox münbit Rəvan torpağına qədəm qoyub, öz ailə üzvləri ilə burada sakin olub və düyü əkini hesabına gündən-günə varlanaraq bu böyük kəndin əsasını qoyub. Övliya Çələbi daha sonra əlavə edir ki, Səfəvilər dövlətinin başçısı Şah İsmayıl hicri 915-ci ildə (1509-1510) qala salınması barədə öz vəziri Rəvanqulu xana göstəriş verib, o da öz növbəsində 7 ilə qalanı tikdirərək adını “Rəvan” qoyub.
Bəzi tədqiqatçılar İrəvan şəhərinin və qalasının salınmasının tarixçəsi ilə bağlı Övliya Çələbinin yazdıqları ilə razılaşır, bəziləri isə şəhərin tarixinin daha qədim olması haqqında yazan digər müəllifləri haqlı hesab edirlər. Fakt odur ki, Şah İsmayıl 1501-ci ildə İrəvan şəhərini fəth etdikdən sonra sərkərdəsi Rəvanqulu xana Zəngi çayının sahilində strateji əhəmiyyətli yerdə qala tikdirməyi həvalə edib. Rəvanqulu xan da qalanı 7 ilə tikdirərək başa çatdırıb. Osmanlı və Səfəvi imperiyaları arasında gedən müharibələr nəticəsində İrəvan şəhəri 14 dəfə əldən-ələ keçib. Hər dəfə də müəyyən dağıntılara məruz qalıb, sonradan yenidən bərpa edilib. 1554-cü ildə Osmanlı qoşunları İrəvanı darmadağın edərək ələ keçirib. 1580-ci ildə Osmanlı vəziri Lələ Mustafa Paşa yenidən İrəvanı işğal edib. Bir çox səyyah və tarixçilərin təsvir etdikləri İrəvan qalası köhnə qalanın yerində, Osmanlı işğalı dövründə Fərhad paşa tərəfindən 1582-1583-cü illərdə inşa edilib. Uzunluğu 850 m, eni 790 m olan qala təqribən kvadrat formasında olub, 7 ha ərazini əhatə edirdi. İkiqat qala divarlarının hündürlüyü 10,5-12 m idi. Qalanın birqat divarı Zəngi çayının divarlarını yuduğu qayalıq üstündən keçirdi. Qalanın üç qapısı var idi: cənubda Təbriz qapısı, şimalda Şirvan qapısı (yaxud Meydan qapısı) və Körpü qapısı. 1679-cu ildə Meydan qapısı ilə Köhnə şəhər arasında Zəngi çayının üzərində Qırmızı körpü adlanan körpü salındı. 1604-cü ildə I Şah Abbasın qoşunu İrəvan şəhərini türklərin əlindən alsa da, əks hücum nəticəsində geri çəkilərkən “yandırılmış torpaq” siyasəti yeridərək, Çuxur-Səəd bəylərbəyliyinin bütün əhalisini, o cümlədən İrəvanın əhalisini Arazın o tayına köçürüb. 1635-ci ildə Osmanlı qoşunları yenidən İrəvanı ələ keçirir. 1639-cu ildə Səfəvilərlə Osmanlılar arasında bağlanan Qəsri-Şirin müqaviləsinə əsasən İrəvan əyaləti, o cümlədən İrəvan şəhəri yenidən Səfəvilərin hakimiyyəti altına keçir. Səfəvilərin süqutundan sonra şəhər 1723-cü ildə türklər tərəfindən işğal edilir. 1733-cü ildə Nadir İrəvanı Osmanlılardan azad edir. 1747-ci ildə Nadir şah Əfşarın öldürülməsindən sonra müstəqil xanlıqlar yaranır. İrəvan şəhəri eyniadlı xanlığın mərkəzi olur”.
Alim qeyd edir ki, İrəvan qalasında və şəhərdə nadir memarlıq inciləri hesab edilən məscidlər, karvansaralar, hamamlar, istirahət parkları inşa edilib. Onun yazdıqlarına görə, şəhərə Qırxbulaq yaylasından içməli su çəkilmiş, yeni suvarma kanalları sayəsində İrəvan bağlar diyarına çevrilmişdi. 1679-cu il iyunun 4-də İrəvanda baş verən zəlzələ şəhərin bütün tikililərini darmadağın etsə də, Naxçıvan, Gəncə, Qarabağ, Təbriz və Maku bəylərbəyliklərinin köməyi ilə tezliklə bərpa edilmişdi. Şərqin nadir memarlıq incilərindən hesab edilən Xan sarayı, yaxud Sərdar sarayı İrəvan sərdarı Əmirqunə xan Qacar (1605-1625) tərəfindən ucaldılmış, 1760-1770-ci illərdə İrəvan xanı Hüseynəli xan (1762-1783) tərəfindən təkmilləşdirilmişdi. 1791-ci ildə Hüseynəli xanın oğlu Məhəmməd xan (1784-1805) sarayın Şüşəbənd adı ilə tanınan Güzgülu salonu və Yay imarətini inşa etdirmişdi. Avropa səyyahları Jan Tavernye, Jan Şardən, Kerr-Porter, Ceyms Morier, Monpere, Kameron, Linç və başqaları müxtəlif vaxtlarda İrəvanda olmuş, Xan sarayını, onun Güzgülü salonunu, qaladakı və şəhərdəki məscidləri, hovuz və hamamları, Zəngi çayından enib keçən yeraltı mərmər pilləkənli yolu öz əsərlərində təsvir etmişlər. İrəvan şəhəri 4 massivdən ibarət olub: Qala, Şəhri (yaxud Köhnə şəhər), Təpəbaşı (hazırda Kond adlanır) və Dəmirbulaq (hazırda Karanki tağ adlanır) massivləri. Qala ilə digər yaşayış massivləri arasında Bazar meydanı yerləşirdi. Şəhri məhəlləsi Qırxbulaq çayının sağ sahili ilə İrəvan qalasına kimi uzanırdı. Şəhərin mərkəzi bazarı və bütün meydanları, bir çox karvansaraları və hamamları bu hissədə yerləşirdi. Təpəbaşı məhəlləsi Zəngi çayı ilə Şəhri məhəlləsinin arasındakı təpəlikdə yerləşirdi. Təpəbaşı məhəlləsini Şəhri məhəlləsindən İrəvanın adlı-sanlı adamlarının çoxsaylı bağları ayırırdı. Hüseynqulu xana məxsus məşhur Xan bağı və yay köşkü Zəngi çayının sağ sahilində yerləşirdi. Dəmirbulaq məhəlləsi Şəhri məhəlləsindən cənub-şərqdə, İrəvan qalasının şərqində yerləşirdi. Cəfər bəy məscidi və hamamı, həmçinin Həsənəli hamamı və Susuz karvansarayı da burada yerləşirdi... Bu qeydlər də N.Mustafaya aiddir.
İrəvanın tarixinin çox qısa xülasəsini təqdim etdik. Bütövlükdə, şəhərin hər qalası, hər körpüsü, hər məscidi özündə bir tarix yaşadırdı. Abidələr şəhəri olan İrəvanı bu gün erməni şəhərinə çevirməyə çalışanlar Sərdar sarayını da, Güzgülü salonu da məhv edib, dağıdıb, bura aid olan eksponatlar yad muzeylərdə sərgilənir. Bu gün əsası Hüseynəli xan tərəfindən qoyulan Göy Məscidin də, başqa tarixi yerlərin də adını, mənşəyini, simasını təhrif etmək istəyənlər gec-tez tarix qarşısında cavab verəcək!
İradə SARIYEVA
