İranda aksiyalar islam idarəçiliyinə son qoya bilər
Son günlərin ən çox diqqət çəkən hadisələrindən biri qonşu İranda baş verən etiraz aksiyalarıdır. Bəzi proqnozlara görə, aksiyalar bu templıə davam edərsə, İranda nəinki hakimiyyət dəyişiklyi baş verə, hətta ölkə islam idarəçiliyindən çıxıb yenidən dünyəvi idarəoluma prinsiplərinə qayıda bilər.
Hələlik isə müşahidə edilən odur ki, İranda hicab qaydalarına qarşı çıxmış gənc qadın Məhsa Əmininin əxlaq polisi tərəfindən saxlanılması və daha sonra ölməsi ilə bağlı keçirilən etiraz aksiyaları ölkənin bir çox şəhərlərinə yayılıb. Qadınlar örpəklərini və hicablarını tonqallarda yandırırlar. Etirazlar Tehran, Məşhəd, Rəşt, Kerman, Bəndər Abbas, Qum, Kirmanşah, Zəncan, Sari, Rəfsəncan və Qəzvində keçirilir. Sosial mediada, həmçinin Təbrizdə etirazların baş verməsinə dair görüntülər var. Çevik polis qüvvələri nümayişçilərin qarşısını almağa çalışarkən bir neçə şəhərdə qarşıdurma yaşanıb. Etirazlara görə bəzi mağazalar fəaliyyətini dayandırıb. Əmininin ölümünə etiraz olaraq qadınlar şəhər küçələrində saçlarını kəsir. Bu hərəkat sosial mediada da davam edir. Qeyd edək ki, İran hakimiyyəti qeyri-düzgün geyimlərə qarşı mübarizəyə 1979-cu il İslam İnqilabından qısa müddət sonra başlayıb və onun başlıca məqsədi qadınların təvazökar geyim qaydalarına nəzarət olub. O vaxta qədər isə ətəklər və açıq saçlar Tehran küçələrində adi mənzərə idi. Şah Məhəmməd Rza Pəhləvinin devrilməsindən əvvəl onun qərbsayağı geyimli həyat yoldaşı Fərəh müasir qadın nümunəsi kimi göstərilirdi. Amma 7 mart 1979-cu ildə Ayətullah Ruhullah Xomeyni hicabın bütün qadınlar üçün məcburi olması barədə fərman verdi. Bununla 1979-cu il İslam İnqilabından sonra İran hakimiyyəti məcburi geyim qaydalarını tətbiq etməyə başladı ki, bu da ictimai yerlərdə qadınların hicablı olmasını və bədəni gizlədən geniş geyimlər geyinməsini nəzərdə tutur. 1983-cü ildə parlament ictimai yerlərdə saçlarını örtməyən qadınların 74 şallaqla cəzalandırılmasına qərar verib. Bu yaxınlarda cəzalara 60 günə qədər həbs müddəti də əlavə olunub. Farsca “Qəşti İrşad” (İrşad patrulları) kimi tanınan əxlaq polisi məhz buna nəzarət edir. Onun səlahiyyətlərinə, digər vəzifələrlə yanaşı, hakimiyyətin hesab etdiyi "düzgün" geyimlərə nəzarət də daxildir. Əxlaq polisi qadınları dayandırıb, onların saçlarının nə qədər açıq olmasını, şalvar və ya paltolarının uzunluğu və ya bədənə yatmasını, makiyajın çox və az olmasını yoxlaya bilərlər. Qaydaları pozmağa görə cərimə, həbs və ya şallaqlanma cəzaları verilə bilər. Qadınlara qarşı cəzaların sərtliyi hakimiyyətdə olan prezidentlərdən asılı olaraq ildən-ilə fərqlənib. Məsələn, Mahmud Əhmədinejad 2004-cü ildə prezidentliyə namizədliyini irəli sürərkən bu məsələdə daha mütərəqqi görünməyə çalışıb: “İnsanların zövqləri fərqlidir və biz onların hamısına xidmət etməliyik”. Lakin o, seçkilərdə qələbə çaldıqdan qısa müddət sonra ölkədə əxlaq polisi təsis edildi. Həmin vaxta qədər geyim qaydalarına qeyri-rəsmi olaraq digər hüquq-mühafizə orqanları və hərbiləşdirilmiş birləşmələr nəzarət edirdi.
Əxlaq polisi sərt yanaşmasına görə tez-tez tənqid edilir. Çox vaxt onların saxladığı qadınlar yalnız qohumlarından biri polisə gəlib təminat verəndən sonra sərbəst buraxılır.
Bunlar fonunda 2014-cü ildə qadınlar “Mənim gizli azadlığım” adlı onlayn etiraz kampaniyası çərçivəsində hicab qanunlarının pozulduğunu göstərən foto və videoları paylaşmağa başladılar. O vaxtdan bəri bu, “Ağ çərşənbələr” və "inqilab küçələrinin qızları” kimi digər hərəkatlara ilham verib. İndiki etiraz aksiyaları isə əhatə dairəsinə görə əvvəlkilərdən fərqlənir. Bunun əsas səbəblərindən biri də odur ki, cari il avqustun 15-də sərt xətt tərəfdarı olan prezident İbrahim Rəisi dini geyim qaydalarına aid məhdudiyyətlər siyahısını genişləndirən sərəncam imzalayıb. Yeni qaydalar başı açıq qadınları izləmək və cərimələmək üçün müşahidə kameralarının tətbiqini nəzərdə tutur. Bununla yanaşı, internetdə hicab qaydalarını sorğu-sual edən və onun əleyhinə məlumat yayanlara qarşı həbs cəzası təklif olunur. Elə son məhdudiyyətlər, həbslərin artması ilə yanaşı, hicabsız fotoların və videoların paylaşımlarına təkan verib. Məhsa Əmini ilə bağlı olay isə aksiyaların başlanmasını şərtləndirib. Hökumətə əks mövqedə dayanan “1500 Tasvir” saytının yaydığı videolara görə, Tehranın mərkəzi küçələrinin birində bir qrup etirazçı ölkənin dini lideri “Əli Xamneyiyə ölüm” şüarları səsləndirib. Digər videoda isə Tehrandakı nümayişlərə qoşulan qadınların hicab məcburiyyətinə qarşı hicablarını çıxardıqları görünür. İranlı millət vəkili Cəlal Raşidi Koçi əxlaq polisinin ölkəyə ziyan vurmaqdan başqa bir işə yaramadığını bildirib. Hazırda ABŞ-da yaşayan jurnalist və fəal Məsih Alinejad indiki aksiyaların nəticələrinin oalcağını bildirir: “Məni çox duyğulandıran və ruhlandıran odur ki, bu qızlar ilk dəfədir tək deyillər. İndi qadınların yanında kişilər də dayanır”. Bununla qeyd edilməlidir ki, İranda mövcud teokratik rejim hələ də güclüdür. Onun bu aksiyalarla devrilməsi və yaxud rejimin qaçıb getməsi üçün güc strukturları mövcud siyasi hakimiyyətin arxasından çəkilməlidir.
Tahir TAĞIYEV
