1980-ci illərin sonunda postsovet məkanında siyasi və iqtisadi modernləşmə başladı. Bu fonda keçmiş SSRİ-nin əvəzinə müstəqil, demokratik hüquqi dövlətlərin qurulması bütün müasir demokratiya institutlarının hərtərəfli öyrənilməsini və onların fəaliyyət mexanizmlərinin mənimsənilməsini tələb edirdi.
Belə siyasi-hüquqi institutlar sırasında uzun müddətdir ki, inkişaf etmiş demokratiyalarda kök salmış və hüquqi formasını orada almış lobbiçilik də var.
- Lobbiçilik hakimiyyət və cəmiyyət arasında münasibətlərin zəruri, təbii və hüquqi vasitəsidir
Lobbi sözü ingilis dilinə orta əsrlər latın dilindən daxil olub. 17-ci əsrin 40-cı illərində İngiltərədə, Böyük Britaniya Parlamentinin İcmalar Palatasında deputatların müəyyən qanun layihələrinin qəbulu ilə maraqlanan, şəxslərlə görüşləri keçirilirdi. Onlar mövqelərini ifadə edir, deputatlar da bunu nəzərə alırdı. Nəticədə lobbi anlayışı meydana çıxdı.
Müasir elmdə lobbiçilik termini bir qayda olaraq, müxtəlif maraqlı qruplar tərəfindən istifadə edilən dövlət orqanlarına təsir vasitələri və üsullarının məcmusu kimi başa düşülür. Yekun nəticə bu orqanlardan maraqların təmini naminə müsbət qərarlar qəbul etməyə nail olmaqdır. Beləliklə, lobbiçiliyin məqsədi qanunun qəbuluna və ya rədd edilməsinə nail olmaq olan hər hansı qrup və ya şəxslər tərəfindən atılan adımlardır. Təcrübədə lobbiçilik termini dövlət orqanları, ilk növbədə parlament və hökumət arasında münasibətləri xarakterizə etmək üçün də istifadə olunur. Hökumət istədiyi qanun layihəsini “qəbul etdirmək” üçün deputatlara təsuir edir, deputatlar da öz növbəsində bu və ya digər məsələ ilə bağlı hökumətə və ya nazirlərə təzyiq göstərə bilərlər. Lobbiçilik demokratik ölkələrin siyasi sistemlərinin obyektiv hadisəsidir. Lobbiçilik fəaliyyətinin hüquqi əsası dövlətin öz vətəndaşlarına qərarların qəbul edilməsində və ya hakimiyyətin qanuni seçimi və bölüşdürülməsi sistemində bərabər şəkildə azad iştirak etmək hüququnu təmin edəcəyinə təminatdır. Dövlət qərarları, bir qayda olaraq, həm ayrı-ayrı vətəndaşların, onların qruplarının, həm də əhalinin bütün təbəqələrinin mənafeyinə toxunduğundan, hüquqi münasibətlərin subyektləri, yəni vətəndaşlar, siyasi təşkilatlar, vəzifəli şəxslər kifayət qədər konkret qərarlar qəbul edilməsində obyektiv olaraq maraqlıdırlar. Siyasi proseslərin gedişatında konkret şəxslərin istədiyi nəticəni əldə etmək üçün güc strukturlarına, məmurlara, ictimai rəyə təzyiq göstərməyə çalışması da bu mənada məntiqlidir. Beləliklə, lobbiçilik siyasi-hüquqi hadisə kimi müəyyən xüsusiyyətlərə malikdir. Lobbiçilikdə qrupları ilk növbədə, vətəndaşlarla dövlət arasında vasitəçilik funksiyasını yerinə yetirirlər. Bu funksiya həm də informasiya mübadiləsini nəzərdə tutur, çünki söhbət ictimai maraqların dövlət orqanlarına çatdırılmasından gedir. İkincisi, lobbi qrupu “ictimai maraqların çoxluğunu təşkil etmək” funksiyasını yerinə yetirir. Lobbiçilik cəmiyyət üçün ona görə sərfəlidir ki, siyasi qərarlarda rəsmiləşdirilən və demokratik prosedurlar çərçivəsində həyata keçirilən qrup maraqlarının müqayisəsi real və effektiv “yoxlama və tarazlıq” sistemi yaradır. Üçüncüsü, lobbiçilik təmsilçilik sistemini özünəməxsus şəkildə tamamlayır, bunu başqa cür edə bilməyən qrupların siyasi qərarların qəbulunda və həyata keçirilməsində iştirakına şərait yaradır. Buna görə də, hazırda lobbiçilik getdikcə daha çox hakimiyyət (vəzifəli şəxslər, vəzifəli şəxslər) və cəmiyyət (vətəndaşlar) arasında münasibətlərin zəruri, təbii və hüquqi vasitəsi kimi başa düşülür. Azərbaycanda məhz bu yanaşma hakimdir.
- Vətəndaş cəmiyyətinin inkişafı lobbiçiliyə müsbət təsir edir
Aydındır ki, Azərbaycanda vətəndaş cəmiyyətinin inkişafı vətəndaşlara hökumət qərarlarının qəbuluna qanuni təsir göstərmək, dövlət işlərinin idarə edilməsində iştirak etmək və hakimiyyətə nəzarət etmək üçün daha böyük hüquqlar, azadlıqlar və imkanlar vermək yolu ilə getməlidir. Hazırda proseslər elə bu məcrada da inkişaf edir. Bu baxımdan Qərb ölkələrinin demokratik siyasi sistemlərinin nəzərə çarpan elementinə çevrilmiş lobbiçilik institutuna ölkəmizdə göstərilən maraq başa düşüləndir.
Ölkəmizdə lobbiçilik fəaliyyətinin hüquqi tənzimlənməsinin öz modellərini təklif edən ABŞ və Almaniyada bu qurumların öyrənilməsinə xüsusi diqqət yetirilir. ABŞ-da belə tənzimləmə 1946-cı ildən, Konqres müvafiq qanunu qəbul etdikdən sonra həyata keçirilir. Onun əsas ideyası lobbiçiliyi ictimailəşdirməkdir. Onun əsas ideyası lobbiçiliyi ictimailəşdirmək və korrupsiya ehtimalını aradan qaldırmaq idi. Qanuna əsasən, Konqresə təzyiq edən təşkilat və ya şəxs öz lobbiçilərini Senatın Katibində və Nümayəndələr Palatasının katibində qeydiyyatdan keçirməli idi. Eyni zamanda, onlar qanunvericilik sahəsində öz maraqlarının sahəsi barədə məlumat verməyə borclu idilər. Qanun lobbiçilik fəaliyyəti üçün istifadə edilə bilən maliyyə resurslarının həcmini məhdudlaşdırmırdı, lakin qaydaların pozulmasına görə məsuliyyət müəyyən edirdi.Bu sahədə çoxsaylı qalmaqallar göstərdi ki, qanun korrupsiyanı aradan qaldırmayıb. Lobbiçiliyi ona düzəlişlər etməklə məhdudlaşdırmaq üçün edilən sonrakı cəhdlər uğursuz oldu. Buna görə də Konqres 1996-cı ildə qüvvəyə minmiş lobbiçilik fəaliyyətinin açıqlanmasına dair yeni qanun qəbul etməyə məcbur oldu. Yeni qanunun məqsədi Birləşmiş Ştatlar xalqına federal hökumətin qanunverici və ya icraedici qollarının rəsmiləri tərəfindən hökumət fəaliyyətinə təsir göstərmək üçün pullu lobbiçilərin göstərdiyi səylərə effektiv şəffaflığı təmin etməkdir. Beləliklə, qanunvericilər lobbiçilik fəaliyyətinin hüquqi tənzimlənməsinin gücləndirilməsi və sərtləşdirilməsi yolunu tutdular. Almaniyada isə lobbiçilik fəaliyyətinin hüquqi tənzimlənməsinin daha bir modeli yaradılıb. ABŞ-dan fərqli olaraq Almaniyada maraqların təmsilçiliyi lobbiçilik deyil, maraq qruplarının fəaliyyəti adlanır. Burada da dövlət orqanlarında müəyyən maraqları təmsil edən müxtəlif birliklər, birliklər, assosiasiyalar sistemi inkişaf edib və uğurla fəaliyyət göstərir. Azərbaycanda dərin siyasi və iqtisadi transformasiyalar fonunda baş verən vətəndaş cəmiyyətinin yeniləşməsi şəraitində lobbiçilik institutunun formalaşdırılması və inkişafı ön plandadır. Həm ölkə daxilində, həm də xaricində bu istiqamətdə mühüm addımlar atılır. Təbii ki, bizim ölkədə fərqli vəziyyət və başqa ənənələr var. Bu fonda qabaqcıl təcrürə bə yerli ənənələr nəzərə alınmaqla lobbi fəaliyyəti inkişaf etdirilir.
Tahir TAĞIYEV
Yazı Azərbaycan Respublikasının Medianın İnkişafı Agentliyinin maliyyə dəstəyilə çap olunur.
.jpg)