Nazir Əhmədli: “Osmanlılar “İcmal dəftəri”ni və “Müfəssəl dəftər”i, Çar Rusiyası isə işğaldan sonra “Kameral təsvir”ləri tərtib etdi”
“Mən Qərbi azərbaycanlıyam” rubrikasında çox maraqlı bir məsələdən danışacağıq. Elə bir məsələdən ki, o, Azərbaycan türklərinin indiki Ermənistanın yerli əhalisi olduğunu birmənalı olaraq təsdiqləyir. Qərbi Azərbaycan türklərin tarixi torpağıdır və onların buranın aborigen əhalisi olduğu haqda yüzlərlə arxiv materialları var.
İrəvan əhalisinin milli, etnik, dini mənşəyini, sayını, neçəsinin qadın, neçəsinin kişi olduğunu özündə ehtiva edən sənədlər içində “İrəvan əyalətinin müfəssəl dəftəri”nin, “İrəvan əyalətinin icmal dəftəri”nin və “İrəvan əyalətinin kameral təsviri”nin xüsusi əhəmiyyəti var. Bu sənədlərdə Azərbaycan türkləri barədə məlumatlar yer alır. “İrəvan əyalətinin icmal dəftəri” adlı arxiv materialında, eləcə də, "İrəvan əyalətinin müfəssəl dəftəri"ndə və “İrəvan əyalətinin kameral təsviri”ndə verilən faktlar bu gün türksüz Ermənistan yaradanlar qarşısına çox ciddi faktlar qoyur və sübut edir ki, bu ərazilər ermənilərin tarixi torpağı deyil.
AMEA-nın Naxçıvan bölməsinin əməkdaşı Adil Bağırov “İrəvan əyalətinin icmal dəftəri” barədə yazır: “İstanbul Başbakanlıq Arxivində saxlanılan akad. Z.Bünyadov və tarix elmləri namizədi H.Məmmədov tərəfindən tərcümə edilib nəşr olunan "İrəvan əyalətinin icmal dəftəri" (Bakı, Elm, 1996) xalqımızın soykökünü öyrənmək baxımından çox dəyərli, lazımlı və qiymətli bir mənbədir. Bu mənbədə İrəvan əyalətinin o dövrdəki inzibati-ərazi bölgüsünə görə bütün yaşayış məntəqələri, bu məntəqələrin hansı nahiyə və zonada yerləşməsi, bu günki tədqiqat üçün çox gərəkli və zəruri olan yer adları, əhalidən alınan vergilərin ad və miqdarı və s. haqqında ətraflı məlumat verilir. "Dəftər" 1728-ci ilə aid statistik məlumatlarla yanaşı, 1590-cı ilə aid məlumatları da özündə əks etdirir.
Bu mənbənin verdiyi məlumata görə 1590-cı ildə Osmanlı idarəsində olan Rəvan (İrəvan) əyalətini (bəylərbəyliyi) mərkəzləşdirilmiş qaydada idarə etmək üçün ərazi-inzibati bölgü aparılaraq, yerli idarə aparatı yaradılmış və ərazi İrəvan və Naxçıvan livalarına (Osmanlı imperiyasında əyalətə tabe olan ərazi inzibati-vahidi) bölünmüşdür. Bu dövrdə İrəvan livası: İrəvan, Karbi, Vedi, Aralıq, Talin, Ərmus, Abnik, Abaran, Şərabxana və s, adları ilə 10, Naxçıvan livası isə: Ağcaqala, Məvaziyi-Xatun, Mülki-Arslanlı, Qarabağ, Dərəşam, Dərəşahbuz, Bazarçayı, Şərur, Zar, Zəbil, Əlincə, Sisyan, Azadciran, Ordubad, Şorlut və Dərənürgüt adları ilə 16 nahiyədən ibarət imiş.
"Dəftər"dən aydın olur ki, bu nahiyələrə daxil olan yaşayış məntəqə adlarının, demək olar ki, hamısı Azərbaycan-türk mənşəli adlardır. Məlumdur ki, eradan xeyli əvvəl, indiki Ermənistan deyilən ərazidə məskunlaşan, öz dədə-baba yurdlarında yaşayan azərbaycanlılar xalqımızın tərkib hissəsini təşkil etmiş, xalqın mənşəyi ilə sıx bağlı olmuş, onun dilini, tarixini, adət-ənənəsini, məişətini, düşüncə tərzini qoruyub saxlamış və yaşadıqları əraziyə görə ana dillərinə məxsus adları verib onu yaşatmışlar.
Torpağım köksünə əbədi kök salmış bu adlar tariximizin yadigarı, milli mənəvi dəyərlərimizin göstəricisidir. Ona görə də "Dəftər"də öz ifadəsini tapmış bu adları həm tarixi, həm də dilçilik baxımından öyrənmək çox vacibdir. Ancaq etiraf edək ki, tarixi coğrafiyamızı, milli ad mədəniyyətimizi əks etdirən belə zəngin bir xəzinəni bir məqalə daxilində hərtərəfli şəkildə təhlilə cəlb etmək imkan xaricindədir. Odur ki, bu yazıda ancaq Naxçıvan qəzasına daxil olan yaşayış məntəqə adlarını linqvistik cəhətdən qruplaşdırmağı qarşıya məqsəd qoymuşuq.
Mənbəyə əsasən deyə bilərik ki, 1590-cı ildə Naxçıvan qəzasına daxil olan nahiyələrdə təxminən 664 yaşayış məntəqə və məzrə adı və 33 yaylaq adı qeydə alınmışdır. (s.159-183). Apardığımız tədqiqata əsasən bu adları aşağıdakı şəkildə qruplaşdıra bilərik...”
Alimin bildirdiyinə görə, bu faktlar sübut edir ki, "İrəvan əyalətinin müfəssəl dəftəri"ndəki yer adları türk mənşəlidir və onun tədqiqata böyük ehtiyacı vardır. O, “bu adların linqvistik təhlili tariximiz və dilimiz üçün bir çox qaranlıq mətləblərin açıqlamasına kömək edər”-deyə bildirir.
- “Bunlar o torpaqların Azərbaycan türklərinə məxsus olduğunu göstərən ən qiymətli arxiv sənədləridir”
Tədqiqatçı alim Nazir Əhmədli “Bakı-Xəbər”ə şərhində bildirir ki, həm Osmanlılar tərəfindən tərtib edilən “İrəvan əyalətinin müfəssəl dəftəri” və “İrəvan əyalətinin icmal dəftəri”, həm də Çar Rusiyasının tərtib etdiyi “İrəvan əyalətinin kameral təsviri” çox böyük tarixi əhəmiyyətə malikdir. N.Əhmədli hesab edir ki, bu gün bu dəftərlərin mövcudluğu Ermənistanın anti-Azərbaycan siyasətinə çox ciddi ziyan vurur. Əvvəlcə hazırlayıb çap etdirdiyi “İrəvan əyalətinin kameral təsviri”dən danışan N.Əhmədli “Bu “Kameral təsvirlər” həmin ərazilərin pasportu sayılır. Mən 1831-ci ilə aid kameral təsviri çap etmişəm. Bu sənəddə əhalinin adba-ad siyahısı var, kənd, yer yurd adları var. Bu sənədlərdə göstərilir ki, əhalinin 80 faizi Azərbaycan türkləri olub, çüzi faizi erməni olub, sonradan onların sayını artırmaq üçün İrandan və Türkiyədən ermənilər gətirildi. Bu sənəddə bütün faktlar dəqiqliklə qeydə alınıb. O dövrdə İvan Şopenin başçılığı ilə Çar məmurları tərəfindən bu siyahı tərtib edilib. Bir daha sübut olunub ki, İrəvan əhalisinin 80 faizi Azərbaycan türkləri olub, bu fakt da bu ərazinin kimin vətəni olduğunu açıq-aşkar göstərir. Bunlar o torpaqların Azərbaycan türklərinə məxsus olduğunu göstərən ən qiymətli arxiv sənədləridir. Çar Rusiyasının işğalından üç il sonra tərtib edilib. Son 200 ilə yaxın bir dövr ərzində türkləri ayrı-ayrı mərhələlərdə bu ərazilərdə sıxışıdırıblar, zülmlərə məruz qoyublar, deportasiyaya ediblər və monoetnik Ermənistan yaradıblar. Əhalisinin 80 faizinin türklərdən ibarət olan bir torpağın əhalisi arasında bir nəfər də olsa Azərbaycan türkü qalmayıb. Faciə budur. Bu da bizim diplomatlarımız, siyasətçilərimiz üçün ən qiymətli sənədlərdir və Çar məmurlarının tərtib etdiyi bu sənədlərin də hamısı Ermənistanın Milli Arxivində saxlanılır”-deyə bildirdi.
“İrəvan əyalətinin icmal dəftəri”ndən və "İrəvan əyalətinin müfəssəl dəftəri"ndən də danışan N.Əhmədli hesab edir ki, bu sənədlər də tariximiz üçün çox böyük əhəmiyyətə malikdir. “Osmanlılar 1590-cı ildə və 1723-cü ildə bu əraziləri tutduqdan sonra vergi toplamaq və əhali barədə müfəssəl məlumat əldə etməkdən ötrü “icmal dəftəri” və " müfəssəl dəftər” kimi iki dəftər tərtib ediblər. Orada da əhalinin etnik tərkibi, verdiyi vergilər, kəndlərin adları, vergi sistemi və sair kimi çox qiymətli məlumatlar yer alıb. Osmanlı bu dəftərləri iki dəfə tərtib edib (1590 və 1727-28-ci illərdə-N.Ə). Osmanlının İrəvan əhalisi ilə bağlı tərtib etdiyi “icmal dəftəri” və " müfəssəl dəftər” bizə çox qiymətli məlumatlar verir. Bunlar çox qiymətli materiallardır, tarix bu sənədlər əsasında öyrənilir. O sənədlərdə vergi sistemindən tutmuş toponimlərimizə qədər hər şey əks olunub”
“Müfəssəl dəftər”lərin qanunnaməsinin olduğunu deyən alimin sözlərinə görə, bu konstitutsiyaya bərabər bir toplu olub. Bu baxımdan, Osmanlı dövlət sənədləri də həddən artıq qiymətlidir. Osmanlılar “icmal dəftəri”ni və “müfəssəl dəftər”i, Çar Rusiyası isə işğaldan sonra “kameral təsvir”ləri tərtib etdi. “icmal” və “müfəssəl” dəftərləri Hüsaməddin Məmmədov nəşr etməyə başlayıb. O vaxtilə AMEA-nın Şərqşünaslıq İnstitutunda işləyirdi, sonra Atatürk Mərkızində işlədi. İndi Kanadada yaşayır. “Müfəssəl dəftərlər”in təxminən 16-17-ni mən hazırlamışam. Bir dənəsini də profressor Tofiq Mustafazadə hazırlayıb. O “Quba əyalətinin kameral təsviri”ni hazırlayıb...” –deyə N.Əhmədli qeyd etdi.
İradə SARIYEVA
