Yanvarın 24-də və 27-dəAzərbaycan Mərkəzi Bankında növbəti valyuta hərraclarıı keçirilsə də, banklar tərəfindən sifariş təqdim edilməyib. Beləliklə, son illər ilk dəfə hərracda bankların sifarişi olmayıb və onlar dollar almayıb. Ondan əvvəl - yanvarın 19-da isə hərracda tələb cəmi 1.5 milyon dollar təşkil etmişdi. Ümumilikdə isə bu ilin əvvəlindən dollara tələbatda azalma müşahidə olunur.
Xatırladaq ki, yanvarın 5-də keçirilmiş ilin ilk hərracında 52.7 milyon dollar satılıb və növbəti hərraclarda tələbatda azalma olub. Yanvarda keçirilmiş altı hərracda ümumilikdə 159.1 milyon dollar satılıb. Bu da ötən ilin eyni dövrü ilə müqayisədə təqribən dörd dəfə azdır. 2022-ci ilin yanvarında hərraclarda 642.7 milyon dollar alınmışdı. Dollara tələbat niyə azalıb, manat bahalaşa bilərmi? Qeyd edək ki, artıq altı ilə yaxındır 1 dollar 1 manat 70 qəpik dəyərində qalmaqdadır. Onu da xatırladaq ki, Mərkəzi Bank valyutanın rəqabətli şəraitdə birtərəfli satışı ilə valyuta hərraclarının keçirilməsinə 2017-ci ilin yanvarından başlayıb. Hərraclar valyutanın rəqabətli şəraitdə birtərəfli satışı formasında keçirilir. Indi bu hərraclarda dollara tələb kəskin azalıb. Məsələyə ekspertlər fərqli münasibət bildirir. Məsələn, millət vəkili Vüqar Bayramov qeyd edir: “Mərkəzi Bankın təşkil etdiyi son 2 valyuta hərraclarında banklar tərəfindən heç bir sifariş təqdim edilməyib. Bu o deməkdir ki, hərraca çıxarılan dolları heç bir bank almaqda maraqlı olmayıb. Yəni, hərraclarda dollara tələb yaranmayıb. Dollara tələbin azalmasının bir neçə əsas səbəbləri var. Əvəlla, mövsümi olaraq dollara tələbin azalması müşahidə olunur. Bu, daha çox idxal əməliyyatlarının həcmi ilə bağlıdır. İlin ilk ayında idxalın həcminin azalması dollara tələbi də aşağı salır. Ötən ilin ilk 11 ayında idxalın həcmi 12 milyard 881 milyon dollar olub. Bu, idxalın həcmində 1,2 faiz artım deməkdir. İdxal dollara əsas tələb yaradan faktordur. İdxalın həcminin dəyişməsi xarici valyutaya tələbi müəyyənləşdirir. Digər tərəfdən, əhalinin də dollara tələbi azaltmaqdadır. Burada iki mühim məqam var. Birincisi, dollar alışına limitlər qalmaqdadır. Bu da dollar alışına birbaşa təsir göstərir. İkincisi, manatın uzun müddət stabil qalması dollar yığımlarına tələbi azaldıb. Banklarda əhalinin 11 milyard 753 milyon manatlıq depozitinin 7 milyard 139 milyon manatı milli, 4 milyard 603 milyon manatı isə xarici valyutada saxlanılır. Manatın məzənnəsinin dəyişməsinə gəldikdə isə Mərkəzi Bankın məzənnə siyasəti üçün manatın güclənməsi deyil, mövcud kursu qoruyub saxlamaq daha prioritet görsənir. Azərbaycanda hələlik üzən məzənnə siyasətinə keçilmədiyi üçün manatın kursuna Mərkəzi Bank intervensiya alətləri ilə birbaşa təsir edə bilir. Bu baxımdan, mövcud məzənnə siyasəti manatın kursunun möhkəmlənməsini hədəfləmir. Qlobal bazarlardakı volatilliyi nəzərə alsaq, kursda istənilən dəyişikliyin orta və uzunmüddətli dövrdə əks təsirləri ola bilər. İndiki halda Mərkəzi Bank üçün hədəf mövcud kursu qorumaqdır”.
Digər iqtisadçı Rəşad Həsənov isə bu tendensiyanın davam edəcəyinə inanmır: “Burda böyük ehtimalla əsas səbəb bazarda manat kütləsinin ilin əvvəli olmasından qaynaqlanan çatışmazlığıdır. Manat kütləsinin əsas təminatçısı, eyni zamanda, dövlət büdcəsinin xərcləmələridir. Bu istiqamətdə müəyyən gecikmələrin olması ilin əvvəlində bazara manat kütləsinin az daxil olmasına gətirib çıxarır”. Onun fikrincə, bu proses uzun müddət davam etməyəcək: “Növbəti həftələrdən başlayaraq mərhələli şəkildə xüsusilə manata doğru valyuta tələbi yenə də artmağa başlayacaq”. İqtisadçı qeyd edib ki, manat uzun müddətdir möhkəmlənməyə meyl göstərir: “Bu, 2017-ci ildən bir neçə dəfə təkrar olunub. 2022-ci ildən sonra xüsusilə bu istiqamətdə təzyiqlər artıb. Həm ticarət saldosu neftin baha olması səbəbindən əhəmiyyətli səviyyədə yüksək olub, həm də tədiyə balansında ciddi profisit formalaşıb”. Onun sözlərinə görə, faktiki olaraq Azərbaycan hökuməti manatın möhkəmləməsinə konkret məhdudiyyətlər tətbiq edir: “Yəni, ABŞ dollarına qarşı manatın 1.70 məzənnəsi bu istiqamətdə konkret məhdudlaşmadır. Manatın möhkəmlənib, ucuzlaşması dolların digər valyutalara münasibətdə dünya bazarında göstərdiyi məzənnə dinamikasından asılıdır. Yəni, bizdə ABŞ dollarına sabitlənmiş məzənnə olduğu üçün dollar dünya bazarında digər valyutalara münasibətdə möhkəmlənəndə bizim manat da möhkəmlənir”. Təhlillər göstərir ki, dünya bazarlarında neft və qazın bahalaşması nəticəsində ölkəyə daxil olan valyuta kütləsinin, xüsusən də ABŞ dollarının həcmində dinamik artım var. Eləcə də qeyri-neft sektoru üzrə ixrac artımı, Azərbaycanın artıq təbii qaz satışından daha böyük gəlir əldə etməsi fonunda manatın möhkəmlənmə ehtimalı daha da artır. Əvvəllər manata təzyiq yaradan faktorlar sırasında idxal amili də mühüm rol oynayırdı. Amma son illərdə idxaldan asılılıq əhəmiyyətli dərəcədə azalıb. Əvəzində, qeyri-neft ixracı artıb, ölkəyə turizm xəttilə daxil olan valyutanını miqdarı çoxalıb. Məhz bu vəziyyətdə müvaiq rəsmi qurumların müdaxiləsi olmasa, manatın möhkəmlənməsi qaçılmaz sayılır.
Ramil QULİYEV
